De ‘hagepreek’ en het herinneren

Zou het waar zijn dat de oorlog opnieuw taboe is? Het is een steen in de vijver, rond 4 mei. Ik geloof er niets van. In Duitsland vraagt een oude man van 88 jaar waar ik vandaan kom. “Ah, Arnheim? Eine Brucke zu weit!” De avond voor onze ontmoeting heeft hij op de Duitse TV een film gezien over de slag om Arnhem en iedereen spreekt er over. Als er nieuw taboe op de oorlog is, niet bij onze oosterburen. Gretig raakt hij met me in gesprek over de oorlog en zijn belevenissen, zijn geluk als krijgsgevangene van de Amerikanen. Geen ‘kriegssmertz’, maar nuchter.

De historicus Jan Romein vond het begrip “onvoltooide geschiedenis” uit: dé geschiedenis bestaat niet, want elk heden schept zijn eigen relatie tot het verleden. Dat is ook logisch: toen Europa in puin lag was niemand geinteresseerd hoe het allemaal zo was gekomen, want er moest puin worden geruimd en weer opgebouwd. Pas veel later werd interessant hoe in het land van dichters, componisten en filosofen de barbaren zo’n voedingsbodem hebben kunnen vinden.

“Waarom weet u er zo veel van?”, vroeg de oude soldaat. Ik zei dat het nuttig was te begrijpen waarom de geschiedenis zo kon ontsporen en ook wat het in de hoofden van mensen betekende en hoe miljoenen daders weer als normale mensen in de wereld moesten worden opgenomen en aanvaard: het thema van verzoening en waarheids-commissies over de gehele wereld. Dat leek hem interessant.

Zijn vrouw was aan Alzheimer gestorven, kort geleden. We kregen het over individuele herinnering, of “her-herinnering”: want het onvoltooid verleden speelt in elk mensenhoofd. Net als in de geschiedschrijving ben je voortdurend in de weer met je ervaringen, met wat je hebt meegemaakt en de betekenis daarvan voor je huidige bestaan. Dat maakt de ziekte van Alzheimer tot een drama: eerst verlies je de controle over je levensverhaal, daardoor vervaagt je identiteit, tenslotte verdwijnt je levensverhaal zelf uit de herinnering.

Nietzsche, altijd sterk in half gemompelde terzijdes:

“ ‘Ik deed dit’, zegt mijn geheugen. ‘Ik kan dit niet gedaan hebben’, zegt mijn trots en blijft hardnekkig. Uiteindelijk geeft het geheugen toe.”

Is er individueel en collectief een onvoltooid verleden? De Duitsers hebben jarenlang met hun oorlogsverleden geworsteld: Helmuth Kohl had het over de genade van het laat genoeg geboren zijn. Er was een jarenlange Historikerstreit. Het fameuze Holocaust monument in Berlijn heeft jaren verwoede discussie opgeleverd.

Maar zoals Thomas von der Dunk laat zien: wij konden er ook iets van. Wij hadden in Indië een paar politionele acties, want orde herstellen in een gebiedsdeel is natuurlijk iets heel anders dan een koloniale onderdrukkingsoorlog. In de jaren zeventig voerde de VARA een getuige op die over Nederlandse oorlogsmisdaden sprak en de verontwaardiging was groot. Pas minister Ben Bot erkende dat wij historisch fout hadden gezeten.

Ik heb niet zoveel moeite met de opmerkingen van Thomas von der Dunk in zijn hagepreek. De centrale stelling lijkt mij niet te kloppen: “de oorlog” staat bijna elke dag in de krant. Soms gaat het over een psychiater (Tas), soms over een proces tegen de laatst levende daders, dan weer over verhalen. De oorlog is helemaal niet taboe.

Wel is vergelijken met de oorlog een taboe. Zoals Milosz schrijft:

“Do not feel safe.                                                                                                                                               The poet remembers.                                                                                                             
You may kill him- another will be born.                                                                                                 Deeds and words shall be recorded.”

In de Arondeus-lezing wordt de PVV een enkele keer genoemd. Dat is volledig in orde. Cultuur is een linkse hobby, dus dichters die daden en woorden registreren zijn linke soep. Als je de Israëlische politiek niet zo geweldig vindt, ben je antisemiet. Als je daden en woorden gebruikt, die tegen mensen gericht zijn, verdien je aandacht en historische vergelijking.

Het is beschamend dat de rellerige reactie van de PVV de lezing blokkeerde: vrijheid moet kennelijk door de PVV worden gemeten en bepaald. Gelukkig had de liberaal Remkes de enige juiste reactie: vrijheid heeft geen principiële begrenzing, behalve die welke al jaren in de wet staan. De PVV doet in dubbele standaarden niet onder voor alles wat de ‘linkse kerk’ ooit heeft gepresteerd.