De eerste filosofen (1): Xenofanes

ACHTERGROND - Als mensen worden geconfronteerd met verschillende soorten geloven en gebruiken, ligt het voor de hand dat zij stil gaan staan bij het nut van en de redenen achter die gebruiken. De eerste filosofen waren dan ook vaak reizigers: vluchtelingen en rondtrekkende handelaars, die veel van de toenmalige wereld hadden gezien.

Xenofanes: de eerste empirist

Eén van de vroegste reizende filosofen was Xenofanes. Hij leefde vijf eeuwen voor onze jaartelling en werd geboren in een Griekse stad aan de westkust van het huidige Turkije. Hij vluchtte voor Perzisch oorlogsgeweld naar een Griekse kolonie op Sicilië en leefde vervolgens in verschillende Griekse handelssteden in zuidelijk Italië. Zodoende kreeg hij veel van de verschillende Griekse culturen te zien.

Xenofanes stak openlijk de draak met de Griekse kijk op religie. Hij maakte zich er vrolijk over dat de goden er net zo uitzagen als mensen: met een stem, een gestalte, met menselijke kleding en werktuigen. Sterker nog: ieder volk geloofde dat de goden eruit zagen als zijzelf. Zo hadden de Ethiopische volken zwarte goden met stompe neuzen, en de volken uit het noorden hadden weer goden met blauwe ogen en rood haar. Dat vond Xenofanes reuze komisch. Als ossen, paarden en leeuwen handen bezaten en kunstwerken konden scheppen, grapte hij, zouden ze waarschijnlijk goden verzinnen die eruit zien als ossen en paarden en leeuwen.

Nog grappiger vond hij het dat die goden nog menselijk gedrag vertoonden ook. Hoe kunnen die goden, die volgens de mythen machtig en volmaakt zijn, zich schuldig maken aan zulke domme menselijke dingen als overspel, diefstal en het vertellen van leugens?

In werkelijkheid hebben de mensen nooit iets zeker over de goden geweten, was zijn conclusie. En wij zullen het ook nooit weten. Nuchter als hij was, beschreef Xenofanes weersverschijnselen gewoon als wat ze zijn, namelijk weersverschijnselen. De goden hadden daar volgens hem niets mee uit te staan. Daarom kan hij gelden als de eerste empirist. Daarmee wordt bedoeld dat hij, als het gaat om natuurverschijnselen, alleen vertrouwde op de ervaring, niet op geloof of op zijn eigen logica. Hij beschreef wat hij zag, zoals hij het zag.

Xenofanes’ god

Maar ondanks Xenofanes’ grappenmakerij over de Griekse goden, was er volgens hem wel iets dat de term God waard is. Die God leek echter in niets op de Griekse goden. Dat wat we God mogen noemen staat volgens Xenofanes boven de menselijke moraliteit. God lijkt niet op mensen en bemoeit zich niet met mensen.

Het godsbeeld van Xenofanes was ook anders dan ons hedendaagse idee van God. In onze cultuur is God traditioneel een macht die zich bij uitstek bemoeit met de mens en menselijke moraliteit. Volgens Xenofanes doet God dat niet. Hij stelde dat God gelijkstond aan dat wat alles omvat en beweegt, en ongeïnteresseerd was in de menselijke beslommeringen.

Omdat God volgens Xenofanes gelijk is aan alles, kan er ook maar één God zijn. Zo bezien is Xenofanes de eerste westerse monotheïst.

Voor zover we weten heeft Xenofanes zijn godsbeeld niet heel erg uitgewerkt. Maar we zullen zien dat het in verschillende gedaantes bij veel latere filosofen terugkomt. Feitelijk speelt dit godsbeeld in de hele Oudheid een rol.

Xenofanes’ twijfel

Naast dat Xenofanes een van de eerste echte empiristen was en de eerste monotheïst, benadrukte hij dat we uiteindelijk nooit iets helemaal zeker kunnen weten. Niet alleen over de goden weten wij vrij weinig, ook ons begrip van de wereld is beperkt. Daarmee effende Xenofanes ook de weg voor de fundamentele twijfel, door de eeuwen heen uitgegroeid tot een basisbegrip in de filosofie en de wetenschap. Zonder twijfel geen vragen, en zonder vragen geen wetenschap of filosofie.

In veel samenvattingen van de filosofie wordt Xenofanes gezien als de eerste die vraagtekens zette bij de goden en daar grappen over maakte, en daar blijft het dan zo’n beetje bij. Maar zijn pionierschap ging dus nog wel wat verder dan dat.