In de ban van goed en fout

RECENSIE - Opstootjes? Bedreiging van een Kamerlid? Het kon het kabinet en de Tweede Kamer niet veel schelen. Eigenlijk vonden ze het wel prima dat gewelddadige krakers de vergaderingen van de Centrumdemocraten verstoorden.

Partijleider Hans Janmaat probeerde verschillende malen de aandacht te vestigen op het feit dat de democratische rechten van zijn partij in het geding waren, maar kreeg keer op keer nauwelijks bijval.

Na de bestorming van een partijvergadering in hotel Krasnapolsky in 1982 vroeg hij minister Rietkerk van Binnenlandse Zaken wat de regering daarvan vond. Rietkerk kwam niet verder dan dat Janmaat maar naar de rechter moest stappen.

Vergoelijking

Toen het twee jaar later nog meer uit de hand liep in het Brabantse Boekel, waren Kamerleden bereid om geweld te veroordelen maar vonden ze het toch vooral een geval van ‘eigen schild dikke bult’. Kamerlid Fred van der Spek van de PSP (de eerste P stond voor ‘pacifistisch’) liet weten dat er in Boekel “ernstige dingen” waren gebeurd, maar: “de ergste daarvan is naar mijn mening dat er een congres is gehouden van de Centrumpartij. Ruimer gesteld: dat er zo’n partij bestaat.” Het geweld was met andere woorden te billijken.

De houding van de politiek zal de krakers zeker gesteund hebben in hun ‘strijd’ tegen de CD. Weer twee jaar later vielen er bijna doden toen krakers uit Amsterdam een partijbijeenkomst in Kedichem overvielen. Dit keer hadden ze een brandbom bij zich. Het hotel ging in vlammen op; partijleden sloegen in paniek op de vlucht en Wil Schuurman, de partner van Janmaat, moest met zware verwondingen worden afgevoerd. Janmaat, inmiddels wijs geworden, heeft er geen debat over aangevraagd. Hij had genoeg krokodillentranen gezien.

Immigratiekritiek

Hans Janmaat (1934-2002) was de eerste Nederlandse politicus die waarschuwde voor de gevolgen van de immigratie. Voor, zogezegd, het verval van Nederland dat veroorzaakt zou worden door de instroom van buitenlanders. Hij vertolkte daarmee een gevoel dat sterk groeiende was, met name in de arbeiderswijken van de grote steden die steeds meer verloederden en waar de oorspronkelijke autochtone bewoners in hoog tempo vertrokken om plaats te maken voor het nieuwe proletariaat, de gastarbeiders.

De spanningen, de stijgende ‘kleine’ criminaliteit en wetteloosheid: iedereen zag het gebeuren, maar het was verboden om het probleem aan de kaak te stellen. En dat Janmaat daarbij (zoals zovelen) de beschuldigende vinger richting ‘buitenlanders’ uitstak, werd een schande genoemd. Een koppeling leggen tussen de verloedering van oude volkswijken en de instroom van buitenlanders was niet alleen kortzichtig, het was fascisme. Het duurde twintig jaar voordat de Nederlandse politiek in staat was om deze problemen te benoemen.

Bolkestein

Vaak wordt gesteld dat de VVD’er Frits Bolkestein de eerste is geweest die het probleem van de non-integratie op de politieke agenda heeft gezet, toen hij begin jaren negentig waarschuwde dat integratie van niet-westerse allochtonen het uiterste van de samenleving zou vergen. Maar dat is onjuist. Op dat moment had Janmaat er al tien jaar op zitten als roepende in de woestijn. Het onderwerp was al ruimschoots aanwezig – alleen wilde niemand het met Janmaat ter sprake brengen.

Bolkesteins woorden hadden ook nauwelijks impact. Hij opende met zijn opmerking een ‘minderhedendebat’ dat vooral tot doel had een coherent weerwoord te formuleren op de aanklacht van Janmaat. Het resultaat was meer van hetzelfde: Janmaat was fout, punt uit. Maar hoe dat uit te dragen, hoe met hem om te gaan – de politiek kwam er niet uit. Groot was de opluchting toen hij eind jaren negentig van het politieke toneel verdween.

Waarom flopte Janmaat?

Janmaat had gefaald. Ook al groeide alom de onvrede over het wegkijken van de sociaal-democratie, toch was hij er niet in geslaagd om die onvrede te bundelen en te mobiliseren.

Vergeleken met zijn navolgers Pim Fortuyn en Geert Wilders kampte hij met twee problemen. Ten eerste was Janmaat geen gemakkelijke man. Het was een eenpitter, een zuiger en een treiteraar. Zijn partijen (eerst de Centrumpartij, en na de nodige interne geruzie de CentrumDemocraten) bleven eenmansbedrijfjes. Hij miste de flair van Fortuyn, en de mediawijsheid van Wilders.

Maar de voornaamste reden waarom hij tot de marge verdoemd was, was dat hij door de media en de Haagse politiek als een paria werd behandeld. Janmaat vertegenwoordigde in hun ogen de wederopleving van het fascisme. En deze ‘fascist’ werd door collega-Kamerleden genegeerd en vernederd, en in de media gedemoniseerd dan wel belachelijk gemaakt.

Met als gevolg dat het agressieve deel van de kraakbeweging alle ruimte kreeg (ja, zelfs een Haagse zegen) om deze democratisch verkozen volksvertegenwoordiger het vergaderen onmogelijk te maken.

Polarisatie

Die demonisering had alles te maken met de gepolariseerde sfeer in Nederland. Het land was, in de woorden van historicus Hans Bom, in de greep van goed en fout. De Tweede Wereldoorlog was uitgegroeid tot de nieuwe nationale stichtingsmythe, de toetssteen van het nationaal moreel oordelen. In die nieuwe mythe was links goed (de CPN mocht in die jaren eindelijk ook iets zeggen in de Tweede Kamer) en rechts, in de zin van conservatief, was fout. En Janmaat was letterlijk de reïncarnatie van het Kwaad.

Ook al is het boek van Jan de Vetten getiteld In de ban van goed en fout, de auteur doet niet veel met deze kenschets van de samenleving. In plaats daarvan interpreteert de Vetten de gebeurtenissen in de jaren 1980-2000 als een omslag in het denken over democratie. In de tijd van ‘goed versus fout’ beschouwde men de democratie als een kwetsbaar systeem dat zich moest verzetten tegen antidemocratische bewegingen – om de terugkeer van het fascisme te voorkomen.

De vraag is natuurlijk of deze ‘militant democracy’ of ‘streitbare Demokratie’ veel meer was dan een rechtvaardiging voor het sociaaldemocratisch superioriteitsdenken. Janmaat en andere nieuw-rechtse stromingen móésten in linkse ogen wel het resultaat zijn van vuige fascistische complotten want na alles wat het socialisme had bereikt, zou de arbeidersklasse dat socialisme immers nooit zo maar verraden.

De revolte Fortuyn

De omslag kwam na 2000. En het breekijzer waren de problemen in de binnensteden. Paul Scheffers beschreef in zijn essay ‘Het multiculturele drama’ (2000) dat de integratie totaal mislukt was en dat de problemen in de grote steden uit de klauwen waren gelopen. Daarop volgden de aanslagen van 9/11 en de opkomst van Pim Fortuyn. Plots werd alles vloeibaar. Terwijl Janmaat alleen maar tekeer was gegaan tegen de instroom van immigranten, wees Fortuyn ‘de islam’ aan als een ‘achterlijke cultuur’.

Fortuyn doorbrak een taboe, en startte een beweging die niet meer te marginaliseren was. De media draaiden bij. Ze hadden de sufferd Janmaat verketterd; maar Fortuyn, de man met flair, met zijn grenzeloze ambitie, met een hoofd vol warrige ideeën en een partij die door plakband bijeen werd gehouden, werd al snel op handen gedragen.

De aard van de democratie

Volgens de Vetten maakte de strijdbare democratie in die jaren plaats voor een procedurele visie op democratie. Democratie was niet langer overtuiging, geen ideologie, maar een politiek systeem, een procedure om de boel bij elkaar te houden. Inclusief politici die zich tegen de politiek keerden. En met deze ‘inclusie’ verschoof ook de rol van de politicus in de samenleving. Voortaan mocht hij bijna alles zeggen en zo de scherpe randen van het debat opzoeken. Janmaat mocht niks zeggen; die werd geregeld vanwege zijn uitspraken voor de rechter gedaagd.

Uitspraken als ‘we zullen de multiculturele samenleving afschaffen’ werden als uiterst kwalijk beschouwd. Vrijwel niemand kwam toen op voor zijn vrijheid van meningsuiting. Tegenwoordig mag een politicus juist méér zeggen dat de gemiddelde burger. Vrijwel iedereen vindt dat Geert Wilders best ‘minder Marokkanen’ had mogen zeggen (ook zij die het er niet mee eens zijn). Het is een prijs die we betalen voor het feit dat we hem in het systeem opnemen.

Om Lyndon Johnson te citeren (niet te vinden bij de Vetten): “It’s probably better to have him inside the tent pissing out, than outside the tent pissing in.”

Geest uit de fles

Was de opkomst van Fortuyn een bevrijding, een wegvallen van Haagse morele oogkleppen? Of was het het begin van het verval? Hoe dan ook, de geest is uit de fles. Komend voorjaar staat record aantal partijen staat klaar om ‘de elite’ opzij te schuiven.

Wellicht kunnen al deze kleine revolutionairen ook eens terugdenken aan die eenzame Janmaat, die met zij botte kop tevergeefs te hoop liep tegen een politiek systeem dat hem voor fascist uitmaakte, en ondertussen liever wegkeek van de groeiende maatschappelijke problemen. Hij sneuvelde, zodat zij konden ontstaan.

– Jan de Vetten, In de ban van goed en fout, Prometheus, 300 blz., 22,95 euro.