Overzicht

Sciencepalooza

69 Artikelen
Achtergrond: Jay Huang (cc)
Foto: Dave Mathis (cc)

Recensie | Spiritualiteit zonder religie

, door

RECENSIE - ‘Een pleidooi voor mindfulness en meditatie als rationele oefening op basis van neurowetenschap en psychologie’, zo belooft het kaft van Het huidige moment. Neurowetenschapper en uitgesproken criticus van religie Sam Harris pleit voor meer spiritualiteit in ons leven, maar op een andere manier dan hoe het vaak door religies en vage stromingen wordt beschreven.

Hij hoopt een gesprek op gang te brengen om in rationele bewoordingen over spiritualiteit te kunnen praten, ook in de context van wetenschap. Hij rekent af met de gedachte dat religieus geloof nodig is voor spiritualiteit; gelovigen van verschillende religies én ongelovigen hebben namelijk dezelfde spirituele ervaringen gehad.

Het huidige moment is een verslag van zijn persoonlijke zoektocht naar niet-religieuze spiritualiteit en de betekenis daarvan in het leven. Hij wil de lezer helpen door middel van spirituele oefening een vermogen te ontwikkelen om vrij te zijn op dit moment, te midden van wat er ook gebeurt.

Het boek begint met een theoretische verhandeling over hoe verschillende religies en stromingen tegen spiritualiteit aankijken, en fundamentele verschillen hierin. Harris bespreekt zelftranscedentie, contemplativiteit, mindfulness, verlichting en de intrinsieke zelfloosheid van het bewustzijn, om steeds uit te komen bij de conclusie dat ‘het zelf een illusie is’. Dat beseffen is volgens Harris het doel van meditatie.

Foto: Chris (cc)

Het beestje bij zijn naam noemen

, door

COLUMN - Onlangs kwamen voormalig PvdA-Kamerleden Kuzu en Öztürk in het nieuws met het voorstel om het woord ‘allochtoon’ af te schaffen. Ondanks dat ze zeker niet de eerste zijn die dit idee opperen, kwam het voorstel hen op hoongelach te staan. Loze kreten en holle retoriek werd hen verweten.

Politici staan natuurlijk bekend als woordkunstenaars. Een oorlog heet dan plots een politionele actie en een bezuiniging wordt een ombuiging.

Je zou zeggen dat wetenschappers dergelijke eufemismen vreemd zijn: zij noemen het beestje gewoon bij zijn naam. Maar ook waar het wetenschappelijke ontwikkelingen betreft wordt geregeld geprobeerd om termen te vervangen. En ook in de wetenschap spelen positieve of negatieve associaties die termen oproepen daarin een belangrijke rol.

Neem bijvoorbeeld onderzoek waarbij wetenschappers direct het DNA van organismen veranderen, ook wel bekend als ‘genetische modificatie’. Voorstanders van genetische modificatie hebben geprobeerd om de term ‘genetisch gemodificeerde organismen’ te vervangen voor ‘genetisch verbeterde organismen’, een term die weinig onduidelijk laat over de wenselijkheid van de technologie.

En wetenschappers die een rijstsoort hebben gemodificeerd zodat het vitamine A bevat noemden hun product ‘gouden rijst’, naar de gele kleur van de rijstsoort. Het is maar de vraag of ze hun product ook naar de kleur hadden vernoemd als het een poepbruine kleur had gehad.

Foto: Wolfman- K (cc)

Alles voor een goed uiteinde

, door

ACHTERGROND - Het is goed als nieuwe medische inzichten snel kunnen worden vertaald naar behandelingen, of naar advies dat je helpt om gezond te worden of te blijven. Soms zijn bedrijven alleen wat té enthousiast met deze vertaalslag. Vaak is er geen duidelijk verband tussen enerzijds het aantal euro’s dat je neer moet tellen voor een revolutionaire test of miraculeus voedingssupplement en anderzijds het aantal wetenschappelijke studies dat het nut ervan onderbouwt. Dit zien we ook bij anti-verouderingsmiddeltjes en een eventuele rol van telomeren daarin.

Telomeren zijn de uiteinden van chromosomen: vaak worden ze vergeleken met die plastic uiteindjes van schoenveters die voorkomen dat de veters gaan rafelen en korter worden. Telomeren bestaan uit stukken DNA met een herhaling van steeds eenzelfde groepje nucleotiden. Bij iedere celdeling wordt een DNA-sliert iets korter. Van het repetitieve telomeer-DNA kun je wel wat missen. Vandaar dat het als bescherming fungeert tegen verlies van stukken DNA die wél informatie bevatten die belangrijk is voor het functioneren van de cel.

Als een telomeer tot een kritische lengte is ingekort, stopt de cel met delen; doorgaans een voorbode van de dood van die cel. Gelukkig plakt het enzym telomerase meestal weer wat nucleotiden aan de uiteinden van de chromosomen. Daardoor gaat het niet zo hard met het rafelen en kunnen lichaamscellen goed blijven functioneren.

Telomeeronderzoek is hip and happening: in 2009 ging de Nobelprijs voor de Geneeskunde naar onderzoekers die de functie van telomeren en telomerase hadden ontdekt. De lengte van telomeren blijkt een maat voor verouderingsprocessen in het lichaam: globaal is de tendens hoe ouder iemand is, hoe korter de telomeren zijn. Ook allerlei (ouderdoms)ziekten gaan gepaard met kortere telomeren. Maar: in kankercellen is telomerase juist actief. Door de telomeren op lengte te houden, kan een kankercel zich blijven delen. Het ligt dus iets genuanceerder dan dat zo lang mogelijke telomeren altijd het beste zijn.

Foto: Rance Costa (cc)

Welke sport houd ik dit jaar wel vol?

, door

ACHTERGROND - Veel mensen zullen deze maand begonnen en alweer gestopt zijn met meer bewegen. Sporten blijkt, net als diëten en andere goede voornemens, moeilijk vol te houden. Maar waarom is dit zo? De reden is simpel: omdat veel mensen niet de goede sport kiezen, en dan is je goede voornemen gedoemd te mislukken. Maar hoe weet je nu welke sport bij je past? Biedt de wetenschap uitkomst?

Veel beginnende sporters zullen zich afvragen welke sport ze het beste kunnen gaan doen om hun goede voornemen voor 2015, meer bewegen, vol te houden. Zal ik lid worden van die nieuwe sportschool, gaan hardlopen, op yoga, of juist bij een voetbalvereniging gaan? En waar ben ik eigenlijk goed in, een duursport als hardlopen of een krachtsport zoals fitness?

Bij sommige mensen is duidelijk wat hen meer zal liggen: slanke gespierde types doen het beter als lange-afstandlopers, spierbundels kunnen beter gaan kogelstoten of gewichtheffen. Maar het grootste deel van de mensen die in januari (meer) willen gaan sporten zijn niet duidelijk in zo’n hokje te plaatsen en maken hun keuzes door invloed van vrienden, de laatste mode en nieuwjaarsaanbiedingen van de sportschool.

Genetisch sportadvies?

Wellicht kunnen je genen je vertellen welke sport je het best kunt doen? Er zijn inderdaad bedrijven (zoals DNAfit uit Engeland) die je sportadvies geven op basis van je erfelijke informatie, je DNA. Op basis van kleine variaties in een bepaald gen zou voorspeld kunnen worden of je een duursporter of een krachtsporter bent.

Foto: copyright ok. Gecheckt 06-11-2022

Filmtip: The Imitation Game

, door

RECENSIE - Alan Turing wordt wel gezien als de ‘vader’ van de kunstmatige intelligentie. Hij is de grondlegger van de moderne computer, maar hij was een veelzijdig man: hij deed belangrijke bijdragen aan de wiskunde, filosofie, logica, cryptografie en mathematische biologie. Toch zullen niet veel mensen zijn naam kennen, al heb ik hem eerder voorbij laten komen (bijvoorbeeld hier, hier en hier). De film The Imitation Game brengt hem nu onder de aandacht bij een groter publiek: de zaal was afgelopen weekend stijf uitverkocht.

The Imitation Game gaat voornamelijk over Turings werk bij het kraken van de Enigma, de machine waarmee de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog hun berichten versleutelden. Berichten van de Duitsers waren weliswaar voor iedereen te onderscheppen maar voor niemand te begrijpen, aangezien ze gecodeerd waren. Turing kraakte deze code, en met de onderschepte informatie kregen de geallieerden een voordelige positie in de oorlog. Er wordt wel gedacht dat de oorlog hiermee twee tot vier jaar is bekort.

Hoewel de film duidelijk draait om de Enigma, vangt de kijker zo af en toe ook een glimp op van de vele andere dingen die Turing deed. Voor de goede verstaander zit er in het begin zelfs een verwijzing naar zijn werk aan mathematische biologie, waarover ik eerder dit stuk schreef. En natuurlijk wordt er ook gesproken over Turings ideeën voor de universal machine: wat we tegenwoordig de computer noemen. Tenslotte spreekt hij op een mooie dubbelzinnige manier over de vraag of een machine kan denken, zijn beroemde Turing test, die hij zelf toen de imitation game noemde.

Foto: Nik Morris (van Leiden) (cc)

Over de (on)logica van treinkaartjes

, door

COLUMN - Wie in Groningen om 8.46 uur in de intercity naar Zwolle stapt, betaalt voor de hele reis vol tarief, ook al ben je in het bezit van een kortingskaart. Om toch na negen uur van korting te kunnen profiteren, zou je in Assen de trein uit moeten sprinten, snel uit en weer in moeten checken en duimen dat je voor 9:02 u weer in de trein zit.

Het ovchipkaart-systeem laat soms te wensen over, maar de Britse treinen maken het wel heel bont. Daar worden zelfs wiskundige principes geschonden bij het berekenen van de prijzen.

Wie bij de NS een kaartje koopt van Groningen naar Assen betaalt (vol tarief) 5,40 euro. Wie van Assen naar Zwolle een kaartje koopt, betaalt 13,30 euro. Een kaartje van Groningen naar Zwolle is goedkoper dan de twee losse kaartjes samen: 17,20 euro.

En zo hoort het ook. Want de prijs van een kaartje hangt af van de afgelegde afstand. En zelfs al zijn er nog zoveel manieren om afstanden te meten, toch behoort voor zo’n afstandsmaat altijd te gelden: de afstand van A naar C is kleiner of gelijk aan de afstand van A naar C via een punt B. Dit geldt voor de reis van Groningen naar Zwolle via Assen. Maar in de Britse treinen geldt dit principe niet altijd.

Foto: Rob Swatski (cc)

Duizend genen van de duizendpoot

, door

ACHTERGROND - In de zomer van 2007 lag ik op een Schots strand, naast een beroemde professor uit Cambridge. Met mijn neus centimeters boven de stenen zocht ik naar nestende duizendpotenmoeders, die er rap vandoor gingen zodra ik ze vond. De eitjes plaatste ik vervolgens voorzichtig in een petrischaaltje, en dekte ze toe met een vochtig papiertje. De blik van de douanier op de terugreis, die mij vroeg wat ik in mijn koeltas droeg — 1200 duizendpoteneitjes — was goud waard.

Deze expeditie was de finale van mijn masteronderzoek aan de universiteit van Galway. In de maanden ervoor had ik me bezig gehouden met het kloneren van genen van de duizendpoot Strigamia maritima. Dat kloneren ging een beetje op de gok, want de genoomvolgorde van het beest was ons onbekend. Een gen waarvan je de volgorde kent vis je zo uit je reageerbuisje met DNA, met speciaal daarvoor ontworpen moleculen. Als dat echter geen optie is moet je het doen met een moleculenmix, waarvan je maar moet hopen dat er een paar passen. Van mijn hoopvolle lijstje ‘interessante genen’ waar ik het project mee begonnen was, lukte er uiteindelijk één. Teleurstellend, wellicht — maar ik was er al lang blij mee.

Vandaag de dag had ik maximaal een week gedaan over de hele lijst: onlangs verscheen namelijk de officiële publicatie van het genoom van Strigamia maritima. De professor die naast mij naar duizendpoteneitjes groef, Michael Akam, is één van de senior authors; mijn huidige begeleider Ariel Chipman voert de lijst van ruim 100 auteurs aan. Het begeleidend artikel staat in PLoS Biology, en schetst een overzicht van alle genen die inmiddels geïdentificeerd zijn in het genoom: een slordige 1100. Met een computer gaat dat duidelijk een stuk makkelijker dan met een mix moleculen.

Foto: Savio Sebastian (cc)

De God-serving bias en het halleluja-effect: wat de kerk u te bieden heeft

, door

ACHTERGROND - Gelovigen hanteren een effectief psychologisch mechanisme om de eigen religieuze overtuigingen in stand te houden.

Om 8.15 staan ze er, en rond 17.45 ook. Met zijn tweeën, keuvelend, de handen warmend aan een beker koffie. Hordes forenzen lopen voorbij, de trap op, het station in. Niemand pakt een foldertje ‘Wat leert de Bijbel echt?’ In de paar weken dat ik nu regelmatig op station Sloterdijk kom, heb ik niemand zien praten met deze Brengers van het Woord. Hun doorzettingsvermogen fascineert me. Waarom besteden ze zoveel tijd aan verspreiding van hun boodschap (of de hoop daarop)? Wat willen ze de voorbijstromende massa vertellen?

Mogelijk heeft religie evolutionair voordeel opgeleverd, maar ik vroeg me vooral af of geloof wat te bieden aan een individu.

Een rondje Googlen levert alvast mooie beloftes op: de site van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap meldt dat ‘1200 wetenschappelijke studies’ aantonen dat religieuze mensen sneller herstellen na ziekte en minder antidepressiva nodig hebben.

Opmerkelijk is de zin: ‘Ook academische wetenschappers houden zich intussen bezig met de verhouding tussen geloof en gezondheid.’ Als academische wetenschappers pas nu geïnteresseerd zijn in deze vraag, welke wetenschappers deden die 1200 studies dan? Ik ben niet geneigd het NIK op haar woord te geloven.

Er wordt meer wonderlijks geclaimd: New Yorkse vrouwen met een onvervulde kinderwens voor wie werd gebeden, werden twee keer zo vaak zwanger als vrouwen die aan hun lot werden overgelaten. De vrouwen wisten niet dat er voor hen gebeden werd. Ik kan alleen maar hopen dat ongevraagd biddende vrouwen geen effect hebben op vrouwen zonder kinderwens…

Foto: Bert Kaufmann (cc)

Wad genoeg voor zoutwinning in de Waddenzee?

, door

ACHTERGROND - Er zit geld in de bodem. Drie kilometer onder het oppervlak van Noord-Nederland ligt een dikke laag zout. Frisia Zout delft dit zeer zuiver zout al jaren. Het is perfect als grondstof voor medicijnen of plastic. Maar met elke gewonnen kilo zout, zakt de bodem rondom het wingebied een beetje in. Nu verplaatst de boorput zich naar de Waddenzee. Is dit een probleem? vraagt Lieke Mulder zich af.

Bodemdaling door zoutwinning

In gemeente Franekerdeel is de bodem in tien jaar tijd dertig centimeter ingeklonken als gevolg van de zoutwinning. Landbouwgebieden staan hierdoor na een regenbui blank. De Provincie Friesland ziet de boorput daarom liever naar een plek buitendijks verhuizen, zoals in de Waddenzee. De Provincie voerde hiervoor een actieve lobby bij de overheid, want voor boren in de Waddenzee is een ontheffing nodig van de natuurbeschermingswet.

Ontheffing wordt alleen gegeven als er ‘onomstotelijk wetenschappelijk bewezen wordt’ dat er geen negatieve gevolgen zijn op de natuur. Hier is volgens staatssecretaris Dijksma van economische zaken aan voldaan. Begin september ging ze akkoord met de zoutwinning in de Waddenzee. Natuurorganisaties zijn woedend en bereiden een hoger beroep voor. Ze vinden de wetenschappelijke onderbouwing voor de ontheffing ‘kort door de bocht’.

Ook Wetenschappers van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) maken zich zorgen. ‘Een kwart van de huidige populatie kanoeten zal verdwijnen als de plaat waaronder zout wordt gewonnen met eb niet meer droogvalt,’ aldus een studie van het NIOZ.

Foto: Phil Moyer (cc)

Ebola: transmissie en therapie

, door

Sinds dit artikel over de huidige uitbraak van het ebolavirus op Sciencepalooza verscheen, zijn de problemen alleen maar groter geworden. Het aantal besmettingen en doden neemt toe en de getroffen maatregelen lijken geen effect te hebben. Is er reden om ons extra zorgen te maken?

It’s Airborne!

Outbreak, Contagion: Hollywood heeft redelijk succesvol dramatische beelden in onze hoofden geplant van infectieziekten die zich via de lucht onhoudbaar over de wereld verspreiden. Kan dat ook gebeuren met het ebolavirus, dat nu slechts door lichaamsvloeistoffen (bloed, braaksel, faeces, zweet en waarschijnlijk ook sperma) wordt overgedragen?

Allereerst, het ebolavirus is een RNA-virus. Deze soort heeft het enzym RNA-polymerase nodig om zich te vermenigvuldigen. Dit enzym is van nature erg slordig en maakt vele mutaties per replicatiecyclus. In Amerikaanse media wordt (zelfs door wetenschappers) de mogelijkheid geschetst dat als het ebolavirus de juiste mutaties ondergaat, het zich mogelijk via aerosolen in de lucht kan verspreiden, zoals mazelen of influenza.

Maar pas op: in de vorige zin zit het venijn in de woorden ‘als’ en ‘juiste’. Zo lang als wetenschappers virussen bestuderen, heeft een virus dat van mensen naar mensen wordt overgedragen er nog nooit voor gekozen om een andere route te kiezen. Virussen bestaan al duizenden jaren in mensen, dieren en insecten en hebben een veel langere evolutionaire weg afgelegd dan dat wij kunnen – en vaak willen – zien. Bij HIV, hepatitis en influenza heeft er nog nooit een transmissie-switch plaats gevonden, ondanks het feit dat zij al eeuwen door de menselijke populatie gaan. Ook bij de H1N1-influenzaepidemie in 2009, waar de overdracht van dier naar mens en later van mens ging, veranderde de methode van overdracht niet.

Foto: John Atherton (cc)

Vliegen duurt langer door internet

, door

ACHTERGROND - Vliegen, de snelste manier van vervoer, gaat steeds langzamer. Frequente luchtreizigers in de Verenigde Staten hadden misschien al in de gaten dat er langzamerhand stiekem een paar minuten bij de vluchttijden zijn opgeteld. En dat is volgens onderzoekers mede het gevolg van ons koopgedrag op internet.

Let u eigenlijk wel eens op hoe lang uw vlucht duurt? En kan dat u eigenlijk wel iets schelen?

Vroeger, toen we nog naar het reisbureau gingen om een vlucht te boeken, kwamen we meestal thuis met een ticket voor de snelste verbinding naar onze plaats van bestemming. Die stond namelijk bovenaan in het reserveringssysteem, en waarom zou je dan verder zoeken.

Goedkoop

Nu we steeds vaker zelf onze vliegtickets via internet aanschaffen blijken we eigenlijk vooral geïnteresseerd te zijn in de prijs. Veel zoeksites tonen dan ook de goedkoopste vlucht als eerste optie. En luchtvaartmaatschappijen hebben ons door, dus maken ze de tickets goedkoper om bovenaan in een zoekactie uit te komen.

Langer vliegen

Maar ze laten ons voor straf ook langer in de lucht hangen. Dat is de conclusie van een studie van economen van Tel Aviv University, die binnenkort verschijnt in The Review of Economics and Statistics. Dit onderzoek verkent met statistische analyses de invloed van de toename van mensen met een internetverbinding op de vluchtduur van binnenlandse vluchten in de Verenigde Staten tussen 1997 en 2007.

Foto: University of Central Arkansas (cc)

Welke ziekte is volgend jaar aan de beurt voor een ludieke campagne?

, door

ACHTERGROND - Tien jaar geleden begon ik aan een promotieonderzoek naar ALS. Toen moest ik iedereen uitleggen wat ALS was. Door campagnes als de Amsterdam Swim Challenge met koningin Maxima en de IceBucketChallenge is daar wel verandering in gekomen. Maar leveren die campagnes eigenlijk ook wat op voor ALS-patiënten? Voorlopig helaas nog weinig, schrijft Eva Teuling.

Het zal niemand zijn ontgaan dat de IceBucketChallenge afgelopen zomer een trending topic op alle sociale media was, en daardoor ook werd opgepikt door serieuze media. Eerst beroemdheden, daarna al je Facebookvrienden: iedereen keerde een emmer koud water over zijn of haar hoofd om geld op te halen voor de ziekte ALS. Met succes – eerder schreef de Volkskrant dat er ruim 85 miljoen euro is binnengekomen in de VS, en ruim één miljoen euro in Nederland. De bedenkers van de campagne (wie zijn dat eigenlijk?) mogen zich op de borst kloppen.

Zelf heb ik niet aan de IceBucketChallenge meegedaan. Niet alleen omdat ik er niet voor ben uitgedaagd, maar ook omdat ik niet inzie wat het omkeren van een emmer koud water boven je hoofd te maken heeft met een verschrikkelijke ziekte waar mensen vaak binnen vijf jaar aan doodgaan. Ook onder patiënten worden dergelijke ludieke campagnes lang niet altijd gewaardeerd, dit gold bijvoorbeeld ook voor de groetposters van ALS-patiënten in bushokjes, met daarbij de tekst ‘Ik ben al overleden’, zoals bijvoorbeeld ook Pieter Steinz opmerkte in de NRC.

Volgende