De God-serving bias en het halleluja-effect: wat de kerk u te bieden heeft

ACHTERGROND - Gelovigen hanteren een effectief psychologisch mechanisme om de eigen religieuze overtuigingen in stand te houden.

Om 8.15 staan ze er, en rond 17.45 ook. Met zijn tweeën, keuvelend, de handen warmend aan een beker koffie. Hordes forenzen lopen voorbij, de trap op, het station in. Niemand pakt een foldertje ‘Wat leert de Bijbel echt?’ In de paar weken dat ik nu regelmatig op station Sloterdijk kom, heb ik niemand zien praten met deze Brengers van het Woord. Hun doorzettingsvermogen fascineert me. Waarom besteden ze zoveel tijd aan verspreiding van hun boodschap (of de hoop daarop)? Wat willen ze de voorbijstromende massa vertellen?

Mogelijk heeft religie evolutionair voordeel opgeleverd, maar ik vroeg me vooral af of geloof wat te bieden aan een individu.

Een rondje Googlen levert alvast mooie beloftes op: de site van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap meldt dat ‘1200 wetenschappelijke studies’ aantonen dat religieuze mensen sneller herstellen na ziekte en minder antidepressiva nodig hebben.

Opmerkelijk is de zin: ‘Ook academische wetenschappers houden zich intussen bezig met de verhouding tussen geloof en gezondheid.’ Als academische wetenschappers pas nu geïnteresseerd zijn in deze vraag, welke wetenschappers deden die 1200 studies dan? Ik ben niet geneigd het NIK op haar woord te geloven.

Er wordt meer wonderlijks geclaimd: New Yorkse vrouwen met een onvervulde kinderwens voor wie werd gebeden, werden twee keer zo vaak zwanger als vrouwen die aan hun lot werden overgelaten. De vrouwen wisten niet dat er voor hen gebeden werd. Ik kan alleen maar hopen dat ongevraagd biddende vrouwen geen effect hebben op vrouwen zonder kinderwens…

Er zijn meer onderzoeken gepubliceerd die melden dat zieke mensen voor wie wordt gebeden er beter aan toe zijn dan mensen die op eigen kracht moesten herstellen. Die onderzoeken zijn inmiddels grotendeels vakkundig onderuit gehaald bijvoorbeeld door Hans van Maanen, dus dat ga ik niet herhalen.

En bidden, heb je daar zelf wat aan? Het fysieke aspect van islamitisch bidden lijkt me alvast gezonder dan stil, pepermuntjes-etend. op een kerkbank zitten. Een psycholoog – die ook ‘christelijke meditatie’ aanbiedt als therapie, vond in haar masteronderzoek dat mensen die bidden gezonder reageren op stress; ze ‘ervaren minder negatieve gevoelens van stress’. Daar kan ik me wel iets bij voorstellen, maar vraag me wel af of het uitmaakt of je wensen worden vervuld.

Onderzoekers in Los Angeles waren juist daar benieuwd naar: zij onderzochten hoe strenggelovigen omgaan met gebeden die niet worden verhoord.

De onderzoekers vroegen meer dan vierhonderd volwassenen van verschillende culturele achtergronden en religies naar hun visie op de situatie van Chris. De online respondenten kregen één van de volgende vier verschillende scenario’s voorgelegd: Chris (46 jaar) kreeg een hartaanval, waarna hij ofwel heel gezond ging leven, ofwel zich religieus ging gedragen. Na negen maanden kreeg Chris ofwel een fataal hartinfarct, of de mededeling van de dokter dat de toekomst er weer positief uitzag. De respondenten moesten aangeven in hoeverre ze Chris of God verantwoordelijk hielden voor het geschetste scenario.

Als hij gezonder ging leven, werd Chris over vaker verantwoordelijk gehouden voor zijn gedrag dan wanneer hij dood ging. Maar strenge gelovigen legden de verantwoordelijkheid juist vaker bij God, tenzij Chris zich religieus had gedragen maar toch overleed. God kreeg dus niet de schuld van het overlijden van een gelovige Chris. Dit staat bekend als de ‘God-serving bias’: vooral als iets goed gaat, geven gelovigen God alle credits.

Dezelfde patronen werden gevonden bij het ondervragen van een tweede groep respondenten (~300 studenten). Hen werd ook gevraagd naar hun emoties. Hoewel gelovigen en niet-gelovigen allebei blij waren als Chris na gezond gedrag bleef leven, doken de meest positieve gevoelens op onder gelovigen als Chris na religieus gedrag bleef leven. Het ‘Halleluja-effect’ noemen psychologen dat.

Verder waren gelovigen minder boos als hij stierf na religieus gedrag, dan na gezond gedrag. Ongelovigen baalden sowieso van zijn dood, ongeacht hoe hij zijn lot had proberen te keren.

Gelovigen hanteren dus een effectief psychologisch mechanisme om de eigen religieuze overtuigingen in stand te houden, ook al valt de effectiviteit van hun vrome gedrag wat tegen. Flexibele denkers, die gelovigen!

In mijn geval heeft het regelmatig zien van de Jehova’s Getuigen op het station contraproductief gewerkt. Ik ben 35 jaar geleden gedoopt in de hervormde kerk, maar heb nooit enige binding gevoeld met het geloof. Door de Jehova’s realiseerde ik me dat ik nog steeds ergens als kerklid gebrandmerkt sta.

Omdat ik niet wil dat ze lobbyen uit mijn naam, besloot ik mezelf ook officieel ongelovig te verklaren. De mentale voorbereiding naar aanleiding van de kerkuitschrijfinstructies van GeenStijl bleek onnodig: ik werd door alle betrokkenen aan de telefoon heel vriendelijk een stapje verder geholpen. En nu is het geregeld: ook op papier heb ik niets met de kerk.

Misschien verklaart bovenstaande waarom niemand mijn uitschrijving uit de kerk probeerde te dwarsbomen. Objectief valt er weinig te halen bij het geloof; je moet je er vooral zelf goed bij voelen.

Door Judith Brouwer

Reacties (15)

#1 Bolke

maar ik vroeg me vooral af of geloof wat te bieden aan een individu.

Geloof is net zoiets als yoga, voor de een werkt het, voor de ander niet.

  • Volgende discussie
#2 Lutine

Gelovigen hanteren dus een effectief psychologisch mechanisme om de eigen religieuze overtuigingen in stand te houden, ook al valt de effectiviteit van hun vrome gedrag wat tegen.

Geloof (ieder geloof, dus ook geloof in een politieke stroming) heeft een zichzelf in stand houdend mechanisme. De ‘eye of the beholder’ (perceptie) maakt dit mogelijk. Perceptie gaat uit van een ‘ik’ en die ‘ik’ gelooft in God, Allah of whatever. Zo wordt er bij de gelovige een afhankelijkheid geschapen tussen ‘ik’ en God.
Het ‘ik’ gaat overal en in alles aanwijzingen zoeken en vinden voor zijn gelijk. Er ontstaat ook een behaaglijkheid welke tot een beter geloof in God zal leiden. Het geeft het leven zin. Want hoe beroerd je leven ook verloopt, na je dood zal er een beloning zijn.

Hetzelfde mechanisme is werkend bij geloof in een politieke stroming. Alleen is dan het einddoel wat aardser en de persoonlijke God is afwezig. Het ideaal zelf neemt de plaats in van God.

En over geloven op zich: we kennen allemaal het placebo effect. Het geloven op zich kan een heilzaam effect hebben op lichamelijke en geestelijke klachten. Zolang je nog ergens in gelooft, kan er nog van alles gebeuren. Hoe slecht je zaak er ook voor staat. Maar er is altijd wel iets van een ‘ik’ voor nodig om te geloven. Want het is de ‘ik’ die nog een puntje licht ergens in meent te herkenen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Henk van S tot S

Sorry!
Ik word altijd wat recalcitrant, van de bijbel en andere religie sprookjesboeken:

Uit onderzoek is gebleken dat mensen die ’s zondags thuis bidden langer leven dan mensen die die dat zondags in de kerk doen.
Mensen die met de auto naar de kerk leven nog korter, maar langer dan zij die bidden als ze een auto besturen.

Het zelfde geld voor het lezen van de bijbel ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Arduenn

Het is wetenschappelijk aangetoond dat gelovigen gelukkiger zijn en langer leven dan ongelovigen. Dat zou ik ook wel willen. Alleen: hoe begin ik met geloven? Oftewel: hoe leer ik mijzelf bewust voor de gek te houden? Zijn daar cursussen voor?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Henk van S tot S

@4:

Het is wetenschappelijk aangetoond dat gelovigen gelukkiger zijn en langer leven dan ongelovigen

Probeer dat maar eens te “verkopen” aan bewoners van het Midden-Oosten ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Joost

@4: Dat langer leven he. In het midden oosten en Afrika zijn ze gemiddeld een stuk religieuzer dan hier. En toch mogen ze (in bepaalde diepgelovige gebieden) in Afrika blij zijn als ze de 60 halen.

Daarnaast in de levensverwachting in de VS lager dan in Nederland, en treedt dit effect in Nederland niet op (klik.

Een betere verklaring zou dan zijn dat het uitsluiting is die voor een lagere levensverwachting en gelukservaring zorgen. Immers in de VS hebben ze bijvoorbeeld liever een lesbische zwarte joodse vrouw als president dan een atheïst. In Nederland worden atheïsten niet uitgesloten, het is totaal geaccepteerd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Jasper Klapwijk

@4: Dat doe je al.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 zmoooc

@4

Het is wetenschappelijk aangetoond dat gelovigen gelukkiger zijn en langer leven dan ongelovigen.

Als ik zo om me heen kijk naar de levensstijl van de gemiddelde gelovige die ik ken, geloof ik dat graag. Maar is er ook een causaal verband tussen geloven en langer leven? Of is er eigenlijk slechts een correlatie? Geldt dit internationaal? Welke groepen zijn precies onderzocht?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Mozzarella

@5: Vertel maar aan de IS dat je atheïst bent, en ontdek dat je inderdaad korter leeft.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Henk van S tot S

@9: Op zich heb je daar gelijk in, maar dat neemt niet weg dat daar een verrekte smak gelovigen vroegtijdig tot hun voorvaderen verzameld worden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Gilgamesh

Er is een verschil tussen correlatie en causaliteit

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 Mozzarella

@10: Inderdaad.
Maar wat betreft dat onderzoek: Je mag toch verwachten dat de vergelijking is uitgevoerd tussen groepen die in min of meer dezelfde omstandigheden leven.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Henk van S tot S

@12:
Zou wel zo horen!

Maar zoals je onder #3 gewaar kunt worden, moet je bij geen al te serieuze bijdrage verwachten, waar het religies betreft.
Maar misschien geeft geloof wel een soort placebo-effect.
Maar vermoedelijk werkt het dan bij bepaalde stromingen, waar hel en verdoemenis de boventoon vormen, weer averechts; angststress! ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 Mario

@9

Denk je dat al die door IS vermoorde moslims ook hebben aangegeven, dat ze moslim zijn? Het aantal doden onder moslims, ligt nog altijd stukken hoger dan door IS vermoorde atheïsten. Moslims die min of meer onder dezelfde omstandigheden leefden als die waanzinnigen van IS (@12) .

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 AltJohan

Mijn favoriete wetenschapper op het gebied van religie is Daniel Dennett.

https://www.youtube.com/watch?v=5WhQ8bSvcHQ

  • Vorige discussie