Tegen het Zwitserlevengevoel

Verstaan we de tekenen des tijds? Soms biedt een week televisiekijken veel moois. Ik bedoel niet de bordesscene van het nieuwe kabinet en al het wezenloze gekeuvel daar omheen. Maar het is wel mooie achtergrond, waartegen andere dingen zich scherp aftekenen. Ik heb het over Tegenlicht van 10 oktober, met de uitzending waarin Tony Judt optreedt en het tweegesprek van Blair en Bos, als Pauw en Witteman special (zie hieronder). Beide uitzendingen waren open, spannend en onbevredigend. Zij roepen vragen op die blijven rondzingen. Dat doet televisie maar weinig, dus als dat gebeurt mogen de zenders worden geprezen.

Tony Judt was een britse historicus, van joodse komaf, die in augustus overleed aan ALS. Hij gebruikte de laatste mogelijkheden van zijn lichaam, om ons deelgenoot te maken van het werk van zijn onaangetaste brein. Hij was specialist in de Europese geschiedenis, met zijn imposante ‘Postwar’ als monument. Zijn laatste college gaf hij vorig jaar in New York, vanuit een rolstoel, ‘a piece of tupperware’ onder zijn neus voor de beademing, met de belofte dat hij geen ‘distracting gestures’ zou maken. Hij noemde zich een klassieke “talking head”.

Die zelfspot  en zijn situatie zet zijn analyse in een scherp licht. Het probleem van onze politiek is een taalprobleem geworden, zegt hij. We weten niet meer hoe we over politiek moeten praten. Het economische begrippenarsenaal is imperialistisch geworden: alles moet efficiënt, productief en effectief zijn. Maar mag beleid ook nog eerlijk, rechtvaardig of fatsoenlijk zijn?

De sociaal-democratie poogde mensen te beveiligen tegen de onzekerheden van het bestaan: de risico’s  van werkloosheid, kostbare ziekte of invaliditeit, onverzorgde en armoedige ouderdom.  Maar de sociaal-democratie is nu in een paradox beland: de successen zijn zo normaal geworden dat de beweging politiek overbodig schijnt en steun verliest.

In het gesprek tussen Blair en Bos komt dit thema terug. Hoe is het mogelijk?, vraagt Bos: we hebben de crisis over ons afgeroepen door de financiële wereld te dereguleren, die wereld heeft ons in een crisis gestort, de regeringen hebben volgens Keynesiaans recept redelijk succesvol geintervenieerd. Je zou zeggen: moet er nog meer bewijs worden geleverd dat de vrije markt niet kan bestaan, zonder een scherp oplettende en ook interveniërende overheid? Blair heeft er geen echt antwoord op: de staat is niet hip geworden na de crisis, het probleem is toch de fiscale politiek, een staat die hindert en betuttelt, in plaats van een staat die helpt en mogelijk maakt.

Bos tackelt Blair ook: in het begin van je periode luisterde je naar je kiezers, maar aan het einde had je een missie te vervullen, die los stond van het oordeel van de kiezers. Ook hier heeft Blair maar een dun antwoord: heeft niet elke leider dat probleem? Elke politieke carriere eindigt in tranen, zegt hij. En soms moet je ook de confrontatie met de kiezers aangaan. De kiezers spreken wel, maar zijn het zelden met elkaar eens. Dan moet je als leider wel zeggen: ik heb goed geluisterd, dit is mijn opvatting, als u het eens bent prima, als u het oneens bent, dan stemt u mij maar weg. Dat is de definitie van democratie.

Dat is helder. Maar het probleem blijft de psychologie. Blair was “working class hero” en dat is “something to be”, maar hij werd een overijverige volgeling van Bush. Dat kostte hem zijn populariteit en uiteindelijke zijn baan.  Bos, wellicht met Irak en Afghanistan in het achterhoofd, stelde een boeiende vraag.

De PvdA heeft met de commotie rond het rapport Davids en de crisis rond Afghanistan beter gescoord bij de kiezers (- 3), dan het CDA(- 20). Maar betekent dat een beter verstaan van de tekenen des tijds? Of was het alleen de tijdelijke invloed van Cohen? “Wij zin de tijden” zei Henk Bleker Augustinus na, bij de opening van het CDA congres. Waarom zijn wij, als kiezers dan zo boos, zo angstig voor verandering?

Deze week zei een vriend: “als we ouder worden, worden we minder aardig”.  Ik sputterde tegen dat ik zo’n milde oude man aan het worden was. Maar ik bleef er over nadenken. Ik denk dat ik misschien nog twintig jaar op aarde ben: die jaren wil ik graag zo aangenaam als mogelijk doorbrengen. Het lijkt mij dat de baby-boom generatie daar net zo over denkt. Daardoor zou er wel eens een narcistische grondhouding kunnen ontstaan in het bejaarde electoraat. Niet de vraag hoe de wereld verder gaat, maar hoe ik en mijn naasten verder gaan, wordt het centrale thema. Niet een open houding  jegens verandering, maar angst voor achteruitgang.

De kans is groot dat de babyboom centraal staat in Judt’s paradox: de sociaal democratie heeft de risico’s van het bestaan bezworen. De jongeren zien de waarde daarvan niet meer en de ouderen hebben een simpel programma: laat het nog 20 jaar zoals nu.

Zeker, Judt werd in 1948 geboren.