EU voor Turkije een brug te ver?

Dit is een gastbijdrage van Merlijn Olnon. Hij is doctorandus in de Turkse Talen en Culturen (Universiteit Leiden), Advanced Master in Asian, African and Amerindian Studies (Research School CNWS, Leiden) en rondt momenteel een proefschrift af over de geschiedenis van de Europees-Osmaanse betrekkingen (Universiteit Leiden). In het dagelijks leven is hij wetenschappelijk boekverkoper bij Athenaeum Boekandel Amsterdam. Onderstaand artikel verscheen ook op: fadsandfancies.com

Onlangs voegde ook de regerende ChristenUnie zich bij monde van Gert-Jan Segers, directeur van het Wetenschappelijk Instituut van de partij, in het spreekkoor tegen een volwaardig EU-lidmaatschap voor Turkije en voor een geprivilegieerd partnerschap met dat land. Het opiniestuk waarmee hij dat deed (in het NRC van 28 oktober ’09) bood een korte en bondige samenvatting van het Turkije-sceptische sentiment van de gemiddelde Europese burger en menig politicus en opiniemaker, maar getuigde – net als dat sentiment zelf – van zo weinig historisch besef en intellectuele nieuwsgierigheid dat het tijd is het simplistische “voor” of “tegen” even te vergeten en de geschiedenis eens aan het woord te laten.

Wat er mis is met Turkije
Het Turkije-sceptische betoog luidt ongeveer zo: sommige Europese politici mogen Turkije dan een belangrijke partner vinden, de Europeaan voelt wel aan zijn theewater dat Turkije geen Europees land kan worden omdat het geen deel heeft gehad in de historische ontwikkeling die vanuit het westers Christendom, via Renaissance en Verlichting, resulteerde in onze tolerante en democratische samenleving. Dat het land sinds de jaren 1920 ingrijpend moderniseerde onder Atatürk en diens republikeinse opvolgers doet niet ter zake, want door elites doorgevoerde juridische en politieke veranderingen kunnen “nooit een geschiedenis en een cultuur veranderen” en Turkije zal dan ook altijd intoleranter, corrupter, autoritairder en vooral islamitischer blijven dan Europa lief is. Alle modernisering ten spijt zullen het eeuwenoude Europees-Turkse antagonisme en de daarmee samenhangende culturele verschillen sterker blijken dan de wens tot integratie. We moeten dan ook niet langer het onmogelijke verlangen (noch van de Europese burger, noch van de Turkse) en een alternatieve vorm zoeken voor de Europees-Turkse samenwerking.

Op deze redenering (zoals die hiervoor ook al verwoord werd door Frits Bolkestein, Helmut Kohl, Geert Wilders en vele vele anderen) wordt doorgaans gereageerd met al dan niet ter zake doende verwijzingen naar Europa’s geopolitieke en sociale belangen. Bijvoorbeeld “een met Europese druk en steun welvarender en vrijer geworden Turkije zal een uithangbord en vooruitgeschoven positie zijn voor de Europese waarden en invloed richting Centraal-Azië en het Midden-Oosten”, of “hoe willen wij van Europese moslims vragen zich te identificeren met Europese waarden die hun cultuur van herkomst bij voorbaat zo onomwonden diskwalificeren?” Zulke verwijzingen gaan echter uitsluitend in op de uiteindelijke consequenties van de sceptische houding, terwijl het probleem hem nu juist zit aan de andere kant; in de cultuurhistorische veronderstellingen waarop zij berusten.

Wat er mis is met ons beeld van Turkije
Alle niet-technocratische bezwaren tegen het Turkse kandidaat-lidmaatschap berusten (zoals we ook hierboven weer zagen) op twee hoofdveronderstellingen: ten eerste, dat de geschiedenis van de huidige EU-lidstaten een uniforme opeenvolging van fasen is met de stichting van de moderne democratie als logische uitkomst en dat Turkije omdat het geen deel had in die geschiedenis dus niet gepredetermineerd is voor tolerantie en democratie. En ten tweede, dat de kloof tussen de Turkse en de Europese cultuur en geschiedenis absoluut is en dat Turkije’s late en soms halfhartige pogingen deze te overbruggen dan ook gedoemd zijn tot falen.

Nog afgezien van het kwestieuze eurocentrisme, essentialisme en nativisme van deze veronderstellingen, worden zij ook nog eens op geen enkele wijze ondersteund door de historische werkelijkheid. Tijd dus om niet het geloof of de ideologie te laten spreken, maar de geschiedenis.

De mythe van de ondeelbaarheid van de Europese geschiedenis
De staatkundige en culturele voorloper van de moderne Republiek Turkije was het Osmaanse Rijk. Dat rijk bestond als onafhankelijke politieke eenheid van 1300 tot 1923 en strekte zich van de 15de tot ver in de 19de eeuw niet alleen uit over het hele Midden-Oosten (met uitzondering van het huidige Iran) en aanzienlijke stukken Noord en Oost-Afrika, maar ook over het merendeel van de Balkan tot aan de poorten van Wenen. Hongarije werd in 1718 onttrokken aan Osmaans bewind, Griekenland scheidde zich na een elf jaar durende onafhankelijkheidsoorlog in 1832 af, maar de Joegoslavische, Albanese, Roemeense, Bulgaarse en Moldavische territoria deden dat pas in de latere 19de en begin 20ste eeuw. Deze en de andere gebiedsverliezen in het Midden-Oosten en Afrika waren een rechtstreeks gevolg van het Europese imperialisme.

De voor de hand liggende vraag dringt zich op: hebben al deze landen, die overigens ook maar zeer ten dele “westers christelijk” zijn, onder Osmaans bestuur ook nog eens hun Renaissance en Verlichting moeten missen? Als wij uitgaan van een absolute scheiding tussen de Europese en Turkse cultuurgebieden zou het antwoord “ja” moeten luiden. De volgende logische constatering zou dan moeten zijn dat Griekenland en de andere Balkanlanden net zo min Europees kunnen zijn als Turkije.

En dan hebben wij het criterium “tolerantie” en de fase “democratie” nog niet eens de revue laten passeren! Laat ons ten aanzien daarvan slechts wijzen op Europa’s duistere erfenis van inquisitie, massaverbanning, absolutisme, nationalisme, totalitarisme, fascisme, genocide en communisme, en ermee volstaan te zeggen dat – niettegenstaande de Europese oriëntalistische retoriek anderszins – het met name die erfenis was die er eeuwenlang voor zorgde dat niet alleen de VS maar ook het Osmaanse Rijk dienstdeed als toevluchtsoord voor Europa’s “vermoeide, arme en ineengedoken massa’s”. Tenminste, totdat de gerichte en opportunistische export van Europese ideologieën het multi-etnische Osmaanse Rijk in een volken-verslindende centrifuge deed veranderen. Het is die erfenis waarmee wij in voormalig Joegoslavië en het Midden-Oosten nog altijd zijn opgezadeld.

Deze negatieve argumenten maken Turkije natuurlijk niet Europeser. Maar zij wijzen ons er wel ten overvloede op dat de Europese geschiedenis geen rechte afgesloten weg was die in één lange ruk van heidens barbarisme naar tolerantie en democratie voerde, dat tijdens de rit voortdurend landen invoegden en afsloegen, en dat wij onze verworven bestemming pas veel recenter hebben bereikt dan we onszelf graag wijs maken. Precies de reden dat Turken belerende Europese vingertjes doorgaans met de nodige argwaan en ergernis plegen te aanschouwen.

De mythe van de autonomie van de Europese geschiedenis
Wij constateerden zojuist al dat de Osmaanse aanwezigheid op het Europese continent eeuwen aanhield. Dat is echter maar de halve waarheid, want die constatering doet geen recht aan de centraliteit die de Europese gebieden en cultuur van meet af aan innamen in de Osmaanse beschaving en staat. Het Osmaanse emiraat verhuisde al in 1365 van het Anatolische Bursa naar het Thracische Edirne (Byzantijns Adrianopel) en beschouwde het ontegenzeggelijk Europese Thracië en de zuidelijke Balkan vanaf dat moment als centrum van het rijk. Met de inname van Istanbul (Byzantijns Constantinopel) in 1453 gingen de Osmanen zichzelf bovendien beschouwen als opvolgers van Byzantium, dat wil zeggen als de belangrijkste staatkundige en culturele erfgenamen van het Romeinse Rijk, zowel in het Midden-Oosten als in Europa. De Osmaanse identificatie met Rome en mediterraans Europa was geen louter staatsrechtelijke, maar een tot in het diepste wezen van de Osmaanse dynastie en beschaving doorvoelde realiteit.

Hoewel de nationaliserende historici van de door fascisme, communisme en dictatuur getraumatiseerde voormalige Europees-Osmaanse gebiedsdelen de confrontatie met dat feit liever uit de weg gaan, tonen de bronnen ook dat inlijving bij het goedgeorganiseerde Osmaanse Rijk voor hun verre volkse én adellijke voorouders veelal een grote opluchting was vanwege de aanzienlijke lastenverlichting en vrijheid die zij inhield. De daaruit voortkomende symbiose werd pas opengebroken onder druk van het Russisch panslavisme, West-Europees imperialisme en de Osmaanse doodsstrijd.

Het is, kortom, een grove veronachtzaming van de geschiedenis om de eeuwenlange incorporatie en uitwisseling die plaatsvond in de Osmaans-Europese gebieden (de hele Balkan en het hele oostelijke Middellandse Zee-bekken) te diskwalificeren als een Turks-islamitisch intermezzo in de Europese ontwikkeling. Gedurende de hele vroegmoderne en een aanzienlijk deel van de moderne periode was de aantrekkingskracht van de Osmaanse beschaving op Europa vaak even groot als andersom. Europa’s weg door de geschiedenis is niet alleen niet afgesloten en recht, maar is ook nog eens niet eenrichting. Voor Nederlands toekomst in Europa, en voor Europa’s verhouding met Turkije en de rest van de niet-Westerse wereld is het daarom ook van cruciaal belang de Europees-Westerse cultuur en geschiedenis niet naar eeuwenoud gebruik onnodig en ongefundeerd te contrasteren met een gedroomde islamitische of andere antithetische beschaving.

Net zoals er sinds 1492 sprake is van een Europees-Amerikaans beschavingscomplex, bestaat er sinds 1453 ook een Europees-Osmaans/Turks beschavingscomplex. Wat wij nu beschouwen als “De Europese Cultuur” is in werkelijkheid vooral de niet-geografische culturele zone waar de invloed van de Atlantische, de Mediterrane en de Slavische cultuur in steeds wisselende verhouding overlapte (en overlapt). Hetzelfde geldt voor de Osmaans/Turkse cultuur, een synthese van de Mediterrane, Slavische, Arabische, Perzische en Centraal-Aziatische cultuurgebieden die op haar beurt weer overlapte (en overlapt) met de Europese. Het huidige Europa heeft een groot deel van haar identiteit te danken aan de spanningen en uitwisselingen binnen en tussen al die culturen en de eruit voortgekomen complexen. Daar zonder meer een harde ideologische scheidingslijn doortrekken is niet de geschiedenis recht doen, maar haar geweld aandoen. Wat voor toekomst daar uit voort zou moeten komen?

Tot zover dus de argumenten dat de Turkse cultuur zonder meer on-Europees en intolerant is, of de inschatting dat zij zich ook pas sinds de jaren 1920 op Europa zou hebben gericht. Resteert nog de kenschetsing van de Turkse cultuur als een intolerante, autoritaire, en dus inherent ondemocratische.

De autoritaire republiek
Het is zonder meer waar dat de Turken een lange worsteling met autoritarisme achter de rug hebben en dat het afwachten is of zij er binnen afzienbare tijd mee af kunnen rekenen. Europa zou er echter goed aan doen zich te realiseren dat het dat autoritaire karakter van de Turkse staat tot zeer onlangs juist met grote tevredenheid (en steun) tegemoet trad omdat het Europese belangen diende.

De autoritaire republiek diende eerst om de westerse oriëntatie van Turkije te redden van een islamitische terugslag (nadat de Turken hun bestaansrecht in een bittere overlevingsstrijd bevochten op volledige bezetting en opdeling door Europa). Vervolgens om in rap tempo te moderniseren. Daarna om in de jaren ’30, ’40 en ’50 fascisme en burgeroorlog buiten de deur te houden. En uiteindelijk om de politieke en economische invloed van de Sovjet-Unie te kunnen weerstaan en een solide bastion voor het Westen te blijven. Repressie werd in de 85-jarige moderne Turkse geschiedenis zonder uitzondering gebruikt, niet om zich van het Westen te verwijderen, maar juist om de aansluiting met de opkomende Westerse liberaaldemocratie niet te verliezen. Een strategie die niet alleen de republikeinse elite maar ook het Westen bepaald geen windeieren legde.

Dat wil geenszins zeggen dat Europa zich niet moet inzetten voor een duurzaam vergelijk tussen Turkije’s verschillende sociale, economische, politieke en etnische groepen. Maar de realisatie dat het zelf een doorslaggevende rol speelde in de Osmaanse apocalyps, en dat het tot de val van de muur 20 jaar geleden maar al te blij was met haar kostte wat kost westers georiënteerde buffer tegen de Sovjet-Unie, zou Europa ook hier weer moeten nopen tot aanzienlijke terughoudendheid en geduld bij het confronteren van Turkse democratische tekortkomingen.

Het technocratisch imperatief en de universaliteit van grondrechten
Het is maar zeer de vraag of Turkije überhaupt ooit aan de toetredingsvoorwaarden zal voldoen, dus zelfs doorgewinterde Islamofoben hoeven de doos van Pandora die religieuze en culturele identiteit is helemaal niet te openen om zo onnodig ressentiment te veroorzaken. Daarbij is er natuurlijk ook een goede reden dat de EU-lidstaten nooit op voorhand open kaart hebben willen spelen over de “natuurlijke” grenzen van Europa. Dat deden zij nu juist precies om de deur niet voortijdig dicht te gooien in het gezicht van een hele rits oosterburen die de Sovjetdreiging uiteindelijk neutraliseerden met driekwarteeuw verlangen naar Europa’s rijkdom en vrijheid. Niet ongewild nieuwe geopolitieke tegenstellingen creëren, dat is de belangrijkste reden dat een verwijzing naar de religieuze identiteit van de EU de grondwet ook niet heeft gehaald. Voorwaar een wijs besluit.

Zolang toetreding tot de EU formeel geschiedt op basis van meetbare ontwikkelingsindexen zouden Turkije-sceptici er wijs aan doen dat land niet onder het mom van democratische bezorgdheid aan te spreken op haar religieuze identiteit. Hoe kunnen zij enerzijds wijzen op de universaliteit van democratie en mensenrechten, maar welwillende en ambitieuze “anderen” tegelijkertijd voorhouden dat hun identiteit in het diepste wezen onverenigbaar is met diezelfde universele idealen? De bevoogding zonder einde die zo’n nieuwe “White Man’s Burden” zou betekenen kan voor Europa in de toekomst nog heel slecht uitpakken – ook als het de Turkse controverse al ver achter zich heeft gelaten.

Waarom de lessen van de 20ste eeuw vergeten en onze 19de-eeuwse principes en overtuigingen weer omarmen? Wil Europa in de toekomst op wat voor manier dan ook met Turkije en met de rest van de buurlanden door één deur kunnen, dan moet het niet alleen de overtuigingen van de ander durven bevragen, maar ook de eigen.

Maar het moet gezegd; als het recente vrijwel wegbezuinigen van Nederlands toch rijke traditie van Turkijekunde (en van legio andere landen en talenstudies) ergens op wijst, is het wel dat wij juist op het moment dat wij deze het hardst nodig hebben toch liever terug lijken te vallen op onze breed gedragen historiografische traditie van mythische tegenstand en absoluut antagonisme. God weet waarom, maar die vinden we kennelijk toch geruststellender.