Recensie Zomergasten met Marleen Stikker

RECENSIE - De Zomergastenrecensie wordt vandaag verzorgd door Frank Meeuwsen. Hij werkt vanaf 1996 in de internetindustrie en was onder andere medeorganisator van de blogaward de Dutch Bloggies. Hij publiceerde in 2010 het boek ‘Bloghelden’ over de Nederlandse blogosphere van 1995 tot 2005, waarin hij de pioneersdagen van internet en bloggen in Nederland beschreef.

“Jammer dat ze niet méér mag vertellen”, het is een vrij unanieme zucht die over Twittererend Nederland gaat als we voor de tweede maal Moritat van Gisela May horen, bij de aftiteling van de derde aflevering van Zomergasten seizoen 2018. Marleen Stikker is de gast van de avond. Oprichter van de De Digitale Stad, waarmee ze Nederland kennis liet maken met het Internet. Ze is eveneens mede-oprichter en directeur van de Waag Society, waar ze zich bezig houdt met de sociale en culturele impact van nieuwe technologie.

Gedurende de avond werd duidelijk dat Stikker in het kamp van de Mogelijkheidsmensen zit.

De Digitale Stad was er nog niet in 1993, maar ze kon het zich wel voorstellen. Een stad, gerepresenteerd in een computer-netwerk. Waarom zou het niet kunnen? Dus ging ze aan de slag, samen met onder andere Felipe Rodriquez, een Nederlandse hacker van het eerste uur, die we eveneens in het fragment van de documentaire Hacks voorbij zien komen. Tegenover de Mogelijkheidsmensen heb je de Werkelijkheidsmensen. “Daar hebben we er in Nederland genoeg van”, verzucht ze. Zij nemen de technologie zoals hij is, de werkelijkheid zoals hij is, en gaan er van uit dat ze er niets aan kunnen veranderen. Ze berusten in hun lot. Zo niet de Mogelijkheidsmensen. Die onderzoeken, gooien systemen open, kijken onder de motorkap. Om er van te leren en om dat weer te delen. Net als Neo zal ook een Mogelijkheidsmens de rode pil nemen in het eerste fragment van de avond, uit de film The Matrix.

Marleen heeft een duidelijke opbouw in haar avond die vooral inhoudelijk is en ons laat nadenken over de relatie die we met technologie hebben. In het eerste uur zien we vooral de wereld waar ze bekend om is. De genoemde documentaire Hacks laat zien hoe de hacker-community meer is dan het inbreken in computernetwerken. Hacking demystificeert en ontmaskert technologie. Hackers nemen graag de rode pil van Neo die we aan de start van de uitzending voorbij zagen komen. De rode pil zorgt in de film The Matrix dat je de werkelijke aard ziet van onze wereld. Je neemt een kijkje onder de motorkap, met als gevolg dat je die aard niet meer níet kunt zien.

Ze vraagt zich wel direct af, waarom is er geen derde pil? In de film The Matrix zijn er twee opties, de blauwe pil laat je berusten in de wereld zoals hij is en leef je onbewust gezellig je leventje. Met de rode pil zie je de werkelijke aard van de wereld en ben je bereid om de strijd aan te gaan tegen deze wereld. Maar een derde pil kan je de mogelijkheid geven om te werken aan een alternatief. Aan een andere wereld. Een boeiende gedachte die vaker terugkomt naarmate de avond vordert. Voor we daar komen, is het eerst nodig om ons wakker te schudden. Stikker doet dat uitstekend met een drietal fragmenten.

“All Watched Over by Machines of Loving Grace” is een documentaire over onder andere de invloed van het gedachtengoed van Ayn Rand op de de verdienmodellen in Silicon Valley. De Californische Ideologie, een techno-utopisch geloof waarin computernetwerken helpen om een maatschappij te stabiliseren. Waarbij zelfstandige beslissingen gelinkt worden aan een netwerk en plots voor orde en samenhang zorgen. Een experiment met rood/groene tafeltennis-batjes en een beamer met Pong laat zien hoe dit zou werken.

Gelukkig is dat nog onschuldiger dan de fragmenten uit het zeer ongemakkelijke “We Live In Public”, een Big Brother uit je ergste nachtmerrie. Honderd bewoners leven drie maanden samen in een kelder in New York, waar alles voorhanden is. Van eten tot drugs en wapens. Het project ontspoort (je verwácht het niet he…) maar het legt de vinger op de zere plek. Alles was gratis aanwezig, maar de rechten op alle beelden waren in handen van de bedenker Josh Harris. Hoe treffend is dit schrikbeeld waarheid geworden. We mogen gratis gebruik maken van allerlei sociale netwerken en apps, maar achter de schermen wordt gedragsdata opgeslagen en verhandeld aan de hoogste bieder voor advertentiedoeleinden en politiek gewin.

Marleen geeft ons nóg een voorbeeld om te laten zien hoe we er voor staan. Father Damia Roure vertelt in de documentaire Google and the World Brain vol vuur hoe de zoekgigant, oh nee, advertentiegigant, hen heeft geholpen om duizenden boeken te digitaliseren uit het klooster in Spanje. Hij raakt niet uitgepraat over de prachtige kansen om de cultuur te verspreiden en deze beschikbaar te maken voor iedereen. Als hem wordt gevraagd hoe hij kijkt naar de commerciele mogelijkheden van de inspanningen van Google, waar het klooster geen cent voor heeft ontvangen, zie je het kwartje vallen bij Roure.

Voor Abbring en Stikker het moment om verder te praten over data-eigenaarschap. Over de rode pil en het onder de motorkap kijken bij grote tech-bedrijven. Natuurlijk hebben partijen als Google en Amazon commerciële motieven bij alles wat ze doen. Dat is de reden waarom er zoveel privacy-gerelateerde problemen zijn met het internet deze dagen. Het moet gezegd worden dat Abbring veel op de achtergrond blijft deze aflevering. Ze vraagt soms om wat verduidelijking maar eigenlijk is dat niet veel nodig bij Stikker. Ze weet in klare taal en met duidelijke voorbeelden de draad vast te houden. Zelfs op Twitter zie je de meningen langzaam verschuiven van #saaaaai naar “dit is toch best erg boeiend”.

Het verlies van privacy is inherent aan het verdienmodel van technologie-bedrijven. Niet aan de technologie van het internet.

Deze uitspraak krijgt meer inhoud in het tweede deel van de avond, nadat we nog een fraai fragment krijgen uit de prachtige documentaire “The Internet’s Own Boy” over Aaron Swartz. Een jonge activistische hacker die aan de wieg stond van onder andere Reddit, RSS en Creative Commons. Hij overleed te vroeg in 2013 op 26-jarige leeftijd. De documentaire wordt maandag in zijn totaliteit uitgezonden. Ik raad je aan deze te kijken. Het is een nog altijd actueel en relevant verhaal in deze tijd.

Waar het bij Van Gaal over Van Gaal ging en bij Vrede over de plaats van haar autistische zoon in de wereld, daar blijft het bij Stikker de eerste 90 minuten vooral over het werkgebied en haar visie op technologie. Uiteindelijk gaat Abbring kort in op het leven van de gast, waarbij het via relatietherapie met haar moeder al snel over haar vader gaat, een kunstenaar die in een dorp in Groningen tegen de wereld praat via zijn onbegrijpelijke grafische tekeningen. Haar ouders leven niet meer, Marleen is de eigenaar van de kunst-collectie van haar vader. Ik vraag me af of ze deze in het publieke domein zou vrijgeven, gezien haar hang naar meer data-commons en meer publiek bezit en gebruik van goederen.

Het familieblokje blijft kort, we gaan snel door naar het tweede deel van de avond. Een wandeling langs diverse wetenschappen waarin Stikker laat zien hoe die derde pil uit háár Matrix vorm kan krijgen.

Het beroemde Trolley-experiment roept vragen op over het programmeren van ethiek en waarden in software. Hier komt Stikker’s vaste oneliner “Technologie is niet neutraal” om de hoek kijken. Ondanks dat ze een “Mogelijkheidsmens” is, vraagt ze zich terecht af met welke normen en waarden je een zelfrijdende auto programmeert. Moet je daar wel over willen beslissen? Moet een zelfrijdende auto wel in het publieke domein rondrijden, als we niet weten met welke filosofie de auto is geïndoctrineerd? Boeiende vraagstellingen waar zowel de Zomergast als Abbring het antwoord niet direct op hebben. Met fragmenten van theoretisch fysicus David Bohm en een fascinerend kijkje in het Wood Wide Web van de plantenwereld leren we nog meer van Stikker. Wat is de belangrijkste natuurwet? Is dat het overleven van de sterkste, of werken we net als bomen en planten samen om te overleven? Doen we dat in een dialoog of in een discussie?

Marleen eindigt haar avond met een opgewekte boodschap. We kunnen iets veranderen. Het internet mag misschien stuk zijn, maar we kunnen het nog repareren. Of dat nu om privacy gaat, data-eigenaarschap of open source samenwerking. Het is moeizaam, we moeten ons informeren en meer leren over technologie. Maar als we dat in de vingers hebben, dan kunnen we gezamenlijk in dialoog om de richting te bepalen hoe technologie onze toekomst ontwikkelt. Daar horen ongemakkelijke experimenten bij met biohacking, daar is plaats voor de Shitty Robots van Simone Giertz. We hebben kunstenaars en de geesteswetenschappen nodig om technologie te snappen en het bespreekbaar te maken.

Marleen Stikker is er glansrijk in geslaagd om een Zomergasten te geven zoals ik die het liefste zie. Schurende fragmenten die je tot nadenken zetten, gecombineerd met persoonlijke verhalen en inzichten die de moeite waard zijn om naar te luisteren. Ze heeft welbespraakt en weloverwogen haar verhaal verteld. Het is zo’n zeldzame aflevering die je laat napraten op de bank, waar je fragmenten opnieuw van bekijkt en gelukkig de gesprekken kunt terugluisteren via de podcast van de VPRO.

De Waag Society heeft alle getoonde fragmenten op een rij staan, inclusief een PDF met links naar fragmenten die de uitzending niet haalde. Zo heeft ze toch haar eigen Zomergasten op het internet geknutseld en meer verteld dan ze kan in drie uur. Hulde.