ACHTERGROND - Sargasso duikt deze zomer in musea in Nederland en nabije omstreken. Per aflevering van de zomerserie vertelt een lezer of redacteur over zijn of haar favoriete museum. Meer bijdragen welkom (mail naar info [at] sargasso.nl.). Deze keer Daan Nijssen over Museum Het Schip. Nooit van gehoord? Lees verder……
In de Amsterdamse Spaarndammerbuurt, net achter het spoor bij het Westerpark, ligt een imposant bouwwerk. Opgetrokken uit rode bakstenen en versierd met zwarte dakpannen, gerasterde witte vensters en sculpturen trekt het al snel de aandacht van menig voorbijganger. Hoe langer men kijkt, hoe meer men ziet. Zo hebben de bakstenen muren allerlei rondingen en zelfs bollingen. Voor de dakpannen geldt dit eveneens. Deze zijn niet alleen op de daken aangebracht, maar sieren ook de bovenste delen van de muren en zijn zelfs onder ramen te vinden. Het nut van deze constructies zal eenieder ontgaan, maar mooi is het zeker. Het gebouw vormt een waar beeldhouwwerk.
Golven en rondingen in de bakstenen muur
Museum Het Schip
Omdat ik in de buurt van het Westerpark ben opgegroeid kende ik dit bouwwerk al lang. Wat ik echter nog niet zo lang wist, is dat in het gebouw een museum gevestigd is: Het Schip. Het Schip is gewijd aan de Amsterdamse School, een prominente stroming in de architectuur gedurende de vroege twintigste eeuw. Het gebouw, eveneens ‘Het Schip’ geheten, is een schoolvoorbeeld van deze stroming. Tussen 1919 en 1921 werd het bouwwerk gebouwd om arbeiders in te huisvesten.
Michel de Klerk
De architect, Michel de Klerk (1884-1923), was een overtuigd socialist. Als vijfentwintigste kind van een aan lager wal geraakt diamantslijper wist hij wat het was om op te groeien in armoede. Hij groeide op vóór de invoering van de Woningwet in 1901, toen veel arbeiders nog in krappe kelderwoningen en opeengepakt in gammele huizenblokken woonden. De Klerk wilde hier verandering in brengen. Toen hij in 1919 van de beroemde wethouder Wibaut de opdracht kreeg om huizenblokken voor sociale huurwoningen te ontwerpen, pakte hij dan ook groots uit. Hij wilde een waar paleis voor de arbeiders bouwen, met ruime appartementen, een postkantoor, een school, een binnenplaats en een imposante toren die doet denken aan een kerktoren maar meer de vorm heeft van de top van een minaret. Naast dit alles moest het gebouw ook nog mooi zijn. Wonen in een arbeiderswoning moest niet langer iets zijn waarvoor men zich zou moeten schamen.
Interessant gebruik van dakpannen
De rondleiding
Het Schip werd bewoond tot 2001, toen het werd heringericht als museum. Het museum is gewijd aan de Amsterdamse School in het algemeen, maar de focus ligt op het gebouw zelf. Het belangrijkste onderdeel van het museumbezoek is dan ook de rondleiding, waarbij de bezoeker letterlijk rond het gebouw wordt geleid. De rondleiding waar ik aan deelnam werd verzorgt door een geschiedenisstudent die het publiek, voornamelijk bestaande uit geïnteresseerde ouderen en architectuurstudenten die vanuit het hele land waren toegestroomd, een gedetailleerde introductie gaf tot de Amsterdamse School, Michel de Klerk, en het gebouw zelf. We bezochten onder meer het postkantoor en een gereconstrueerde arbeiderswoning. Het postkantoor was tevens de plek waar de arbeiders hun loon ontvingen is is net als de rest van het gebouw uitgebreid versierd. De arbeiderswoning was weliswaar aan de krappe kant, maar er waren aparte slaapkamers, een afgesloten keuken en zelfs een tuin aan de binnenplaats. De woning die wij bezochten was bovendien gelegen direct onder de geheel met rode dakpannen bedekte kerktoren/minaret.
Meer over de Amsterdamse School
Binnen in het gebouw is een bescheiden tentoonstelling over de Amsterdamse School, waarin de geschiedenis van deze bouwstijl aan bod komt en aan de hand van foto- en filmmateriaal werd geïllustreerd. De Amsterdamse School blijkt zich vooral te hebben afgezet tegen de architectuur van Berlage, die andere belangrijke Amsterdamse architect. Berlage maakte eveneens gebruik van bakstenen, dakpannen en sculpturen, maar bij hem hadden al deze bestanddelen een logische functie. De Amsterdamse School brak hiermee door gebouwen te versieren met allerlei ‘nutteloze’ decoraties, zoals golvende muren en verticaal aangebrachte dakpannen. De Klerk zelf illustreerde het verschil met de opmerking dat Berlage dan wel het bouwvak verstond, maar niet de bouwkunst.
Het Torentje
Een utopie
Persoonlijk ben ik sinds ik Het Schip ken een groot liefhebber van de Amsterdamse School. Ik ben sowieso een groot liefhebber van versieringen; waarmee iets moois nog mooier wordt gemaakt. Het Schip is duidelijk ontworpen vanuit een bijna utopische socialistische visie en ook ik kan het niet nalaten me een voorstelling te maken van hoe Amsterdam eruit zou hebben gezien als alle buitenwijken in deze stijl waren ingericht. Ook het moderne Amsterdam zou dat een unieke, wereldberoemde bouwstijl hebben. Misschien was het ook te mooi om waar te zijn. Bouwen volgens de Amsterdamse School mag dan wel mooi zijn, maar ook erg duur. Het is dat ook niet voor niets dat de bloeiperiode van de Amsterdamse School beperkt bleef tot de ambtstermijn van Floor Wibaut. Na de oorlog gaf men toch de voorkeur aan goedkopere en meer praktisch ingerichte huizenblokken.
Museum Het Schip lanceerde in 2014 Wendingen, Platform voor de Amsterdamse School, waarop ook een blog is te volgen.
Reacties (2)
Over de praktische inrichting kan men nog twisten, sommige woningen blijken onverhuurbaar, al is aangehaalde woning uit ’42. maar ik heb genoeg woningen meegemaakt waarbij je dacht: “Hadden ze niet iets meer aan het dagelijks gebruik kunnen denken in plaats van aan de bouwkosten?”
Het steeds goedkoperder moeten bouwen mondde uit in de vaak spuuglelijke stadsvernieuwling van de jaren ’80. Toch is er vanaf Het Schip 10 minuten zuidwaarts fietsen een pareltje te zien: De Liefde van Charles Vandenhove dat er bij oplevering in 1992 uitzag alsof het net gerestaureerd was. Een aardige langswiptip voor wie van de Spaarndammerbuurt naar de Amsterdamse Schoolblokken in de Rivierenbuurt fietst.
Ook weer een pareltjes dit museum. Ik heb het nog niet gezien, maar heb al sinds mijn studententijd (en ervoor) een grote liefde voor de architectuur en integrale vormgeving van de Amsterdamse school. Een leuke manier is een dagje fiets langs belangrijke Amsterdamse school monumenten, het Scheepvaarthuis, een aantal blokken aan de zuidkant van de Pijp, twee schoolgebouwen in west. Het brengt je in leuke en onverwachte plekjes van Amsterdam.
Voor het Schip geldt als ik me goed herinner dat daar de bemoedering van de architecten zo ver ging dat de ramen zo hoog werden gebouwd dat de arbeiders niet konden lantenfanteren en hangen in de kozijnen. Dank voor de tip. Weer een voor op het lijstje.