Het einde van de blanke suprematie

In de VS waart net als in Nederland de vreemdelingenangst rond. Zondag verschijnt het essay De angst voor het vreemde bedreigt onze vrijheid van Trouw-columnist Hans Goslinga.
Het essay gaat over overeenkomsten en verschillen tussen de twee landen, en over de manier waarop de politiek inspeelt op gevoelens van angst. De overeenkomsten zijn frappant, ook als je terugkijkt in de geschiedenis. Het lijkt erop dat een aantal angsten universeel is. Maar er zijn ook in het oog springende verschillen. En dat maakt dat Amerika er, ondanks de meer paranoïde politiek, beter voor lijkt te staan dan wij.

Een opvallende parallel
In 1841 eiste Samuel Morse, de uitvinder van de telegraaf en de morsecode, een totale immigratiestop op katholieken. Het rooms-katholicisme was niet alleen een religie, maar ook een politieke ideologie die erop uit was op slinkse wijze mensen te onderwerpen aan Rome en Amerika in zijn greep te krijgen. In de krant van zijn broer schreef hij dat het papisme ,,onder de heilige mantel van religie een doortrapt en despotisch politiek systeem is van het donkerste soort’’. Hij waarschuwde zijn protestantse landgenoten in vlammende bewoordingen: ,,Sta op! Sta op! Ik smeek u! Word wakker! Neemt de stellingen in! Sluit de poorten! Uw vijanden, verkleed als vrienden, komen met duizenden tegelijk uw ruïne binnenstromen door de open poorten van de naturalisatie’’.

In mei 2011, 170 jaar later, zegt Geert Wilders in de kerk van een fundamentalistische Pinkstergemeente in Nashville: ,,Amerika wordt geconfronteerd met een heimelijke jihad’’. Ook hij waarschuwt: ,,Ontwaakt christenen van Tennessee. De islam staat aan uw poorten. Maak niet dezelfde fout als Europa. Sta de islam niet toe hier voet aan de grond te krijgen’’.

Vijandelijke dreiging
Twee voorvallen die ondanks het tijdsverschil volgens Goslinga veel met elkaar te maken hebben. Amerikanen zijn gepreoccupeerd met de vijandige indringer, die onverwacht en schijnbaar vanuit het niets kan toeslaan. Dat uit zich niet alleen in het politieke discours, ook in de populaire cultuur is die angst nadrukkelijk aanwezig. Vijandige indringers zijn dan ook een terugkerend thema in Amerikaanse boeken en films. Niet alleen in het politieke discours leggen de Amerikanen een preoccupatie met de vijandige indringer, die onverwacht en schijnbaar vanuit het niets kan toeslaan, aan de dag. Die angst is ook nadrukkelijk aanwezig in de populaire cultuur, in boeken en films. Nu weer nemen ruimtewezens bezit van het lichaam van argeloze dorpelingen, dan weer bedreigt een witte haai de badgasten. De weergave is soms zo realistisch dat mensen in paniek de straat opgaan, zoals gebeurde bij het radiohoorspel War of the Worlds van Orson Welles.

Paradoxaal genoeg stellen verklaringen vaak dat juist de afwezigheid van een vijand aan de buitengrenzen de oorzaak is van die overdreven Amerikaanse zorg om haar vrijheid en veiligheid. Sprekend is dat de Bill of Rights van 1791 niet alleen de vrijheid van godsdienst, meningsuiting en vergadering garandeert, maar ook het recht van burgers om wapens te dragen. Die drang naar vrijheid en veiligheid heeft echter als keerzijde paranoia. Het McCarthyisme, de heksenjacht op de communisten, is daar een uiting van. Goslinga ziet daarin een belangrijke les, nu in het immigratiedebat opnieuw vanuit de naam van de vrijheid ingespeeld wordt op gevoelens van angst. De drang naar vrijheid en de behoefte aan veiligheid kan gemakkelijk omslaan in aantasting van de rechtsstaat en uiteindelijk in onvrijheid.

Zowel in de VS als in Europa zien we op dit moment fysieke en mentale verschansing. Amerika bouwt een tortilla curtain aan de Mexicaanse grens, wij transformeren tot Fort Europa. Goslinga’s vraag is of deze reacties onze vrijheid dienen. En het antwoord op die vraag lijkt nee te zijn.

De bedreiging door immigranten
De wereld van Morse verschilt van onze huidige wereld. Vroeger betekende immigreren je ergens voorgoed vestigen en alles achter je laten. Nu hoeft migratie niet langer een definitief karakter te hebben, technologische ontwikkelingen maken fysieke afstand tot een betrekkelijk begrip, en de betekenis van grenzen en nationaliteiten wordt daardoor relatiever.

Net als in het verleden roept immigratie spanningen op. Nieuwe politieke bewegingen stellen zich ertegen teweer en komen op voor het behoud van onze eigen nationale cultuur en identiteit. Net als bij de grote ontwikkelingen in het verleden – denk aan industrialisatie, urbanisatie en politieke bewustwording van de massa – raken ook immigratie en integratie de samenleving op economisch, sociaal en cultureel vlak. Hoorden we voor 9/11 de roep om ons op de nieuwe realiteit van die globaliserende wereld in te stellen, na 9/11 is die roep veranderd: de westerse cultuur is superieur, immigranten moeten zich aanpassen aan onze cultuur en hun godsdienst achter de voordeur belijden. Dat is echter geen nieuw verschijnsel.

Anti-papisme toen, anti-islam nu
Net als Nederland kent de VS grote immigratiestromen. Halverwege de negentiende eeuw waren dat vooral arme katholieke boeren en arbeiders uit Duitsland en Ierland. Begin twintigste eeuw waren het immigranten uit het arme Italiaanse zuiden. De komst van die immigranten leidde in het protestantse Amerika tot een angst voor het katholicisme, die vergelijkbaar is met de angst voor de islam nu. Ook de retoriek is vergelijkbaar: toen was men bang dat de arm van de Paus over de Alpen en zelfs over de oceaan zou reiken. Het leidde net als nu tot de roep om strengere immigratiewetgeving en het sluiten van de grenzen. Sentimenten tegen katholieken waren ook Nederland begin vorige eeuw niet vreemd. In beide gevallen stuitten die publieke emoties echter af op de constitutie.

Rooms-katholieken emigreerden niet naar Noord-Amerika om het land te koloniseren. Ze waren gelukszoekers, mensen die van huis en haard vertrokken om hun levenslot en dat van hun familie te verbeteren. Voor Amerika hadden ze waarde vanwege hun vermogen om te werken. Hetzelfde geldt voor de Noord-Afrikanen en Turken die nu naar Europa komen. Alleen al getalsmatig kun je niet spreken van islamisering. In Nashville, waar Wilders zijn rede hield, is drie procent van de bevolking moslim. Bij ons in de EU wonen er 16 miljoen moslims op 500 miljoen inwoners.

Politiek garen spinnen
Er is dus iets anders aan de hand, zegt Goslinga: ,,Maar na 9/11 valt er politiek garen te spinnen bij het voeden van de angst voor een religie die wordt voorgesteld als ‘een totalitaire ideologie van haat en geweld’.’’ Anti-papisme, McCarthy’s communistenjacht en de anti-islamretoriek hebben gemeen dat zij een bedreiging zien en waarschuwen voor de vijanden die al onder ons zijn en hun invloed uitbreiden. Dat verhaal vindt gehoor, niet alleen in Nederland, maar ook in Amerika, vooral in het zuiden. Daar heeft de anti-islamitische beweging raakvlakken met de Christian Coalition die opkomt voor fundamentele waarden, en met de Tea Party, die zich richt tegen belastingen en vergaande overheidsbemoeienis.

En ook hier zien we een historische parallel, die terugvoert tot de Burgeroorlog. Al voor die oorlog tekende zich een schisma af onder de protestanten van het zuiden. Slavernij was de splijtzwam. De religieuze breuk werd gevolgd door een politieke, die nog steeds aanwezig is. Nu zien we hoe orthodoxe christenen en joden zich afkeren van de Democraten en hun heil zoeken bij de Republikeinen, terwijl de gematigde christenen, de moslims, hindoes, boeddhisten en progressieven de omgekeerde route bewandelen. Het succes van de Religious Right bereikte zijn hoogtepunt met de verkiezing van reborn christian George W. Bush, die zijn presidentschap zag als bijbelse missie. Goslinga ziet in die herverkaveling van het politieke landschap een belangrijke verklaring voor de huidige polarisatie en bestuurlijke verlamming in de VS.

‘Mentaal isolationisme’
Het Noorden won de Amerikaanse Burgeroorlog en de slavernij eindigde, maar de rassenstrijd duurde voort en de blanke suprematie zocht zijn weg in de wetten van het land. Obama’s verkiezing is deel van die strijd. Zijn verovering van het door slaven gebouwde Witte Huis markeert ook symbolisch het einde van de blanke suprematie.

Eenzelfde ontwikkeling zien we in Europa, eeuwenlang een continent van kolonisatie en emigratie, maar waar nu een trek in omgekeerde richting gaande is. En ook hier leidt dat tot een defensieve houding en racisme. Ernst Hirsch Ballin noemde dat eerder ‘mentaal isolationisme’, een afwerende houding van autochtone burgers tegenover alles wat hun vreemd voorkomt. Kennedy moest zich als rooms-katholiek verantwoorden: was hij loyaal jegens de Paus of jegens de Amerikaanse constitutie? Vergelijkbaar daarmee zijn de vragen die Obama kreeg over zijn ’geboortecertificaat. En de vraag die Ayaan Hirsi Ali in Nederland voorlegde aan kinderen: wat zij belangrijker vonden, Allah of de Grondwet.

Liever Turks dan paaps?
Het geuzenmotto uit de zestiende eeuw ‘Liever paaps dan Turks’ is omgeklapt. Voor het eerst in bijna honderd jaren werken in Nederland christen-democraten en staatkundig gereformeerden samen, in een coalitie die gedoogd wordt door een partij die zichzelf opwerpt als hoeder van het joods-christelijk erfgoed. De SGP wil nog steeds ,,alle afgoderij en valse godsdienst weren’’, maar lijkt haar doelwit te hebben gewijzigd in de islam. Wat CDA, SGP en PVV gemeen hebben is dat zij de christelijke waarden verdedigen en zich afzetten tegen de verworvenheden van de culturele revolutie. Seculiere vrijzinnigheid kan als gemeenschappelijke tegenstander de homogeniteit in de coalitie versterken. Zie daar de parallel met de Amerikaanse politiek.

Aansprekende verhalen
Amerika heeft een verhaal waarin immigratie een plaats kan krijgen, een ,,wordingsgeschiedenis van het land als toevluchtsoord voor geloofsvervolgden en als bakermat voor de moderne democratie, het ‘Amerikaanse experiment’ van ‘government of the people, by the people, for the people’. Een American Dream met succesverhalen van nieuwkomers als de Duits-Joodse Löb Strauß (Levi Strauss), de Rus Sergey Brin (Google), de in Frankrijk geboren Iraans-Amerikaanse Pierre Omidyar (eBay), de Taiwanese Jerry Yang (Yahoo) en de uit een Syrische moslim geboren Steve Jobs (Apple).

En Europa? Wij vertellen alleen het rationele verhaal, dat van de krimpende beroepsbevolking en de vergrijzing, dat van de noodzaak van immigranten en diversiteit om onze welvaart en concurrentiekracht te handhaven. De vraag is of dat kan concurreren met het grotere verhaal van de populisten ,,over de dreigende ondergang van het Avondland, het continent waar vanuit Istanboel gezien de zon ondergaat en, als Europa niet waakzaam is, met de zon de joods-christelijke en humanistische cultuur in een ‘tsunami van islamisering’.’’

Amerikanen houden hun verhaal in stand en hebben de schaduwkanten daarvan grotendeels verwerkt. Sommige schaduwkanten leven echter voort als mythen die emoties en sentimenten oproepen en om die reden gevaarlijke munitie zijn in de politieke arena. Dat lijkt te gelden voor de Burgeroorlog, gelet op de koestering van de mythe van de omsingeling door een vijandige buitenwereld. Een mythe waar de boodschap van de anti-islamisten perfect bij past.

Hun succes is ook ons succes
Goslinga’s essay eindigt hier, maar voor mij gaat het verhaal verder. Niet alleen de VS kent succesvolle immigranten, ook Nederland kent die. Notabene De Telegraaf publiceerde ooit een lijst van vijftig succesvolle allochtonen. Het is een lijst die bij lange niet (meer) volledig is. Ik mis bijvoorbeeld Olcay Gülșen van het succesvolle kledingmerk Supertrash en Yalçin Cihangir van De Fietsfabriek, topvoetballers als Ismaïl Aissati en Ibrahim Afellay en uiteraard Nasrdin Dchar, die vorige week een Gouden Kalf won.

Wat me opvalt is dat we niet alleen hun verhaal niet kennen, we lijken er ook niet in geïnteresseerd te zijn. Wat ons interesseert is niet succes, maar mislukking. Als een allochtoon in Nederland succesvol is, dan zien we dat niet als ons succes, maar als een toevallige individuele prestatie. Waar ingeval van mislukking de afkomst van onze burgers doorlopend centraal gesteld wordt in de discussie, wordt die bij succes niet relevant verklaard, getuige ook de reacties op de filmprijs van Dchar. We zouden meer op Amerika kunnen lijken, als we die verhalen zien als een gedeeld verhaal over ons land en onze burgers. Amerika leert ons dat het belangrijk is die gedeelde verhalen te koesteren en aan elkaar te vertellen.

Naar aanleiding van het essay organiseert Forum zondagmiddag 9 oktober 2011 in De Rode Hoed te Amsterdam een debat tussen Hans Goslinga en Arend Jan Boekestijn

Hans Goslinga
De angst voor het vreemde bedreigt onze vrijheid
Uitg. Forum Essayreeks, oktober 2011
40 blz.
Prijs: € 8,–
Verkrijgbaar bij Forum