Wie was Sokrates?

ACHTERGROND - [Een korte serie over de man die de Grieken en Romeinen aanduidden als de vader van de filosofie: de Athener Sokrates.]

Hij is vaak afgebeeld als een rondbuikige man, om aan te geven hoezeer Sokrates een man van de geest was en niet van het lichaam. Maar in werkelijkheid schijnt de filosoof een grote kerel geweest te zijn, met een gespierd lichaam dat vrijwel ongevoelig scheen voor honger, kou, dronkenschap en slaaptekort. Op dat lichaam stond een lompe lelijke kop, met een oog dat vreemd naar opzij kon draaien.

In zijn jonge jaren had hij als hopliet voor Athene in de oorlogen gevochten. Daarbij blonk hij uit door zijn uitzonderlijke moed en strijdlust.

Later schijnt hij geleefd te hebben van wat hij op straat vond of mensen hem gaven. Zeer tegen de wil van zijn vrouw Xanthippe liep hij in ongewassen lompen door de straten van Athene. Als hem een interessante gedachte inviel bleef hij soms urenlang midden op straat stilstaan om deze te overdenken. Beroemd werd hij echter door zijn constante neiging zijn stadgenoten overal over te ondervragen.

De mythe van Sokrates

Sokrates stelde dat hij letterlijk een roeping had, die als volgt tot hem was gekomen. Een vriend van hem hoorde ooit van het orakel van Delfi dat Sokrates de meest wijze persoon van heel Athene zou zijn. Sokrates vond dat zelf maar belachelijk. Hij meende juist dat hij helemaal niets wist! Daarom liep hij op mensen van de stad af waarvan hij vermoedde dat ze meer zouden weten dan hij. Maar door ze te ondervragen kwam hij erachter dat hun kennis stoelde op stellingen die ze uiteindelijk niet konden verdedigen. Misschien, bedacht hij, was het orakel wel tot zijn uitspraak gekomen doordat hij, Sokrates, tenminste nog wist dat hij niets zeker kon weten.

Vanaf dat moment zag Sokrates het als zijn heilige taak om de mensen van Athene te ondervragen, ongeacht hun afkomst of status. Door steeds de domme te spelen, dwong hij zijn gesprekspartners tot (zelf)onderzoek. De kernvragen van Sokrates luidden: Wat is goed? Wat is deugdzaam? Wat is rechtvaardig?

En telkens als iemand met een antwoord kwam om zijn gedrag te rechtvaardigen, analyseerde Sokrates dit antwoord weer, en stelde hij er nieuwe vragen over.

Klein kind

Sokrates gedroeg zich als een klein kind in de ‘waarom’-fase, dat met zijn onophoudelijke vragen mensen tot waanzin kan drijven. Geen wonder dat hij zo nu en dan als een lastig element werd gezien. Maar tot op de dag van vandaag inspireert hij mensen via zijn socratische methode tot het doen van zelfonderzoek.

Maar wie was Sokrates nu eigenlijk zelf, en wat was zijn doel? Was hij er met zijn gevraag werkelijk op uit om achter de waarheid te komen, of was dit slechts schijnheiligheid en wilde hij net als de sofisten nu juist aantonen dat deze niet bestaat?

We weten het niet, want Sokrates schreef niet. Waarschijnlijk kon hij wel schrijven, want de meeste vrije Atheners van die tijd konden dat, maar achtte hij het waardevoller zijn filosofie slechts mondeling te belijden.

[Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God, dat een introductie biedt tot de filosofische stromingen van de oude wereld. Het hele boek is hier te bestellen.]