Wanneer is geweld gerechtvaardigd?

OPINIE - Wanneer is het gebruik van geweld legitiem? Daarover debatteerden Ruud Welten en Hans Achterhuis vorige week in Utrecht. Ook schreven zij essays om hun standpunt duidelijk te maken, die verschenen in Trouw en hier op Sargasso. Maar zowel Welten als Achterhuis zaten fout, denkt Mihai Martoiu Ticu.

Ruud Welten en Hans Achterhuis debatteren over geweld. Ze zijn allebei fout. In mijn masterscriptie in filosofie betuigde ik dat we een Internationaal Hof voor Mensenrechten moeten oprichten. In deze rechtbank moeten alle individuen alle staten kunnen aanklagen.

Waarom? Om twee redenen: Ten eerste omdat een rationeel concept van rechtvaardigheid dit vereist. Ten tweede, zonder rechtbank is iedereen vrij om te doen wat hij wil, inclusief geweld gebruiken.

Een voorbeeld

Neem bijvoorbeeld de Duitser Khalid El-Masri. De CIA heeft hem ontvoerd, naar Afghanistan gevlogen, verkracht en maandenlang gemarteld. Daarna ontdekte men dat ze de foute persoon hadden: hij had dezelfde naam als iemand op hun lijst. Ze hebben El-Masri inmiddels in Macedonië gedumpt.

El-Masri heeft oneindig in Amerikaanse rechtbanken gevochten, maar de Amerikaanse rechters mogen geen oordeel geven over buitenlandse politiek. El-Masri kan de VS ook niet in Duitsland of elders aanklagen, want staten zijn immuun in de rechtbanken van andere staten.Er bestaat geen internationaal hof waar individuen staten kunnen aanklagen. Maar waarom niet? Australië knokte vanaf 1946 vijf jaar lang voor het oprichten van een Internationaal Hof voor Mensenrechten, maar het werd afgekeurd door de veto-nomenklatoera: de Sovjets, de Britten, de Fransen en de Amerikanen.

Mijn stelling is dat El-Masri in zijn recht staat om de VS te vragen mee te werken aan het oprichten van een Internationaal Hof voor Mensenrechten, en als de VS weigeren, is El-Masri vrij om geweld te gebruiken.

De natuurtoestand van Thomas Hobbes

Stel je voor dat de bestaande continenten in een natuurramp verdwijnen en er een nieuw continent ontstaat. Samen met andere overlevenden uit alle hoeken van de wereld, koloniseer je dit nieuw continent. In het begin is er geen wet, geen staat, geen politie, geen rechter. Het lukt jullie om het land onderling te verdelen en iedereen heeft zijn eigen boerderij. Op dat moment ontstaat er een conflict met je buurman. Je meent dat het hek tussen jullie boerderijen ‘s nachts regelmatig verplaatst wordt, in jouw nadeel. Je vee begint uit te sterven door minder gras en een aantal van je kinderen sterft van honger.

Daarna gebeurt er iets anders, je buurman, de heer S. Lim, vermoordt je twaalfjarige dochter en verkoopt haar organen. Dat geloof jij tenminste stellig, omdat je het zelf hebt gezien, samen met tientallen andere getuigen. Je hebt het ook gefilmd. Je bent dus van mening dat S. Lim twee dingen heeft gedaan: hij heeft misdaden tegen jou gepleegd en hij is een gevaar voor de overleving van jezelf en je geliefden. S. Lim ontkent en geeft je één van de onderstaande mogelijke antwoorden:
(1) “Ik heb haar niet vermoord, jij en je getuigen zijn blind en je film is prutswerk.”
(2) “Ja ik heb haar met tegenzin gedood en ik lijd onder de pijn, maar ik kon niets anders doen.” Hieraan voegt hij een van de volgende excuses toe:
a. “Ze heeft me aangevallen en ik moest mijzelf verdedigen.”
b. “Ik heb een hersenziekte en verlies mijn controle soms.”
c. “Ik heb haar organen niet verkocht, maar gebruikt in een succesvol wetenschappelijk onderzoek, dat miljarden kinderen in de toekomst het leven zal redden, inclusief één van je kinderen die aan een dodelijke ziekte lijdt.”
(3) “Het hele verhaal is verzonnen en bedoeld om mij te vernietigen. Je bent gewoon jaloers op mijn rijkdom, op mijn morele en intellectuele superioriteit.”

Als redelijk mens stel je voor om een derde persoon als rechter aan te stellen – een neutraal iemand – zonder eigen belangen in dit conflict. Deze rechter evalueert jullie argumenten en spreekt een bindende beslissing uit. S. Lim en jij moeten afspreken dat jullie zijn beslissing blindelings zullen opvolgen.

Op zich niets dat S. Lim een onterecht nadeel kan bezorgen. Hij antwoordt echter als volgt: “Ik ben absoluut niet van plan om mij aan de uitspraken van een derde te onderwerpen, want ik weet het beter en ik weet dat ik geen enkele verantwoording schuldig ben.”

Valsspeler

De heer S. Lim heet niet voor niets zo. Het is slim van hem om te weigeren om mee te werken aan het ontstaan van een rechtbank. Want hij bemachtigt zo onverdiende voordelen voor zichzelf. Hij wordt rijk met de organen van je dochter en door het hek in jouw nadeel te verplaatsen. Maar er bestaat geen enkel mogelijk argument dat hij kan aanvoeren om te weigeren om mee te werken aan het ontstaan van een rechtbank. Immers, als hij gelijk heeft, zal hij van een rechter gelijk krijgen.

Zelfverdediging

Zijn weigering verleent jou volledige vrijheid. Jij bent op dat moment de ultieme rechter. Jij mag zelf beslissen of de heer S. Lim een charlatan en een gevaar is voor je leven; of jij het recht hebt op zelfverdediging; en welke middelen je daartoe gebruikt.

Dit argument wordt versterkt door een denkbaar ‘sociaal contract’ dat we als vrije en rationele wezens met elkaar zouden afsluiten, abstraherend van onze toevallige huidige eigenschappen. Sommigen zullen hier ‘the veil of ignorance’ van John Rawls herkennen.

Stel je voor dat we met elkaar in een ‘democratiekamer’ zouden kunnen debatteren en onderhandelen, al vóór onze geboorte. Bijvoorbeeld als ‘geesten’ in een denkbeeldige hemel, zonder te weten als welke persoon we geboren zullen worden. Je kan een man of vrouw zijn, blank of zwart, gelovig of atheïst, rijk of arm, slim of dom, superfit of (geestelijk) gehandicapt. Je kan El-Masri zijn of George Bush. Je weet dus absoluut niks van je toekomstige toevallige eigenschappen. Daarom kan je ook niet vals spelen; je kan de regels niet in je eigen voordeel maken.

Welke gedragsregels, wetten en instituties zouden we dan bedenken? Mijn stelling is dat we onder alle omstandigheden rechtbanken zouden oprichten. Want we willen conflicten van levensbelang definitief oplossen via bindende uitspraken van derden, onafhankelijke en onpartijdige arbiters.

We willen anderen – die machtiger, krachtiger en slinkser zijn dan wij – tot bepaalde handelingen kunnen dwingen, uit zelfverdediging tegen hun bedrog en willekeur. We willen niet dat zij ons beroven, vermoorden, verkrachten of in slavernij drijven. We willen dat zij hun contracten respecteren. Zonder rechtbanken zouden de sterksten en de charlatans altijd het laatste woord hebben.

Morele plicht

We zijn noch alwetend noch objectief. We kunnen anderen groot onrecht aandoen en onterecht geloven dat we onschuldig zijn. Daardoor hebben we een morele plicht om ons aan een procedure of instantie te onderwerpen, die objectiever is dan wij zelf, om over de schuldvraag te beslissen. We zijn verplicht om ons aan haar conclusies te onderwerpen. Bij weigering is de ander vrij om onze daden te interpreteren als een bewuste poging om het kwade te doen, met opzet vals te spelen, bedoeld om voor onszelf onverdiende voordelen met onterechte middelen te bemachtigen. Daardoor is de ander vrij om geweld tegen ons te gebruiken, ook als zelfverdediging. Hierdoor kunnen geweldsspiralen ontstaan die we juist willen voorkomen.

Ook anderen hebben een gebrekkig kennisvermogen. Iemand kan zich vergissen en toch oprecht geloven dat jij een misdaad hebt gepleegd of dat je een gevaar bent voor zijn leven; stel je bijvoorbeeld voor dat iemand per abuis gelooft dat je zijn kind hebt vermoord. Je weet dat zo iemand jou iets verschrikkelijks aan kan doen, onder de invloed van de sterke emoties van dat moment. Je wilt niet de rest van je leven met dat vergeldingsrisico kampen en voortdurend over je schouder kijken. Je wilt veel liever dat een neutrale partij, met een koel hoofd alle argumenten overweegt en je vrijspreekt als je onschuldig bent. Vanaf dat moment wil je de zekerheid hebben dat je niet meer vervolgd wordt door valse beschuldigingen van nepslachtoffers.

Conclusies

Hieruit volgt dat we ons via rechtbanken tegen andere individuen willen verdedigen, tegen groepen, bedrijven, internationale organisaties en staten. Het is zelfs rationeler om een hele groep in een keer te kunnen aanspreken en tot bepaalde handelingen te dwingen. Dat betekent dat we ook binnen het Volkenrecht over rechtbanken moeten beschikken om onszelf tegen de kille willekeur van staten te beschermen.

In het kort, er is geen enkel argument mogelijk voor iemand die zich onttrekt aan het ontstaan van rechtbanken. En als hij weigert om mee te werken, kan hij niet van anderen eisen dat zij geen geweld gebruiken.