Waarom geen OM-jury?

ACHTERGROND - Waarom is juryrechtspraak in Nederland geen optie, vraagt Willem Korthals Altes zich af.

Juryrechtspraak was onlangs weer even in het nieuws in het kader van het afscheid van voorvechter Wouter van den Bergh als rechter in de rechtbank Amsterdam. Net als bij vorige gelegenheden lijken voorstellen tot invoering van rechtspraak door leken echter ook nu weinig kans te maken. Het Nederlandse rechtssysteem zou daarvoor teveel moeten veranderen en onze cultuur is er niet naar.

Toch zou het jammer zijn als de gedachte achter Van den Berghs voorstel – een groter democratisch gehalte door een actieve betrokkenheid van de burger bij de (straf)rechtspraak – helemaal zou verdwijnen. Ze zou evenwel ook op een andere manier kunnen worden verwezenlijkt. De burger zou dan niet naast de rechter, maar naast de officier van justitie moeten komen te staan. Op die wijze zou hij zelfs een bredere functie kunnen vervullen dan als lid van een jury, die – uitsluitend – over “schuldig of niet schuldig” en eventueel over de straf beslist.

Wat kan een groep burgers – en laten we hen even als OM-jury aanduiden – in die positie betekenen?

Ten eerste kunnen zij als ondersteuning van de officier van justitie dienen bij het beoordelen van het belastend materiaal dat deze tegen de desbetreffende verdachte heeft vergaard. Waar een jury in de traditionele zin op basis van het voorgeschotelde bewijs moet bepalen of de verdachte het delict heeft begaan, wordt van een OM-jury gevraagd te beoordelen of de officier van justitie voldoende in zijn dossier heeft om de verdachte voor de rechter te brengen.

De toetssteen hoeft niet zo zwaar te zijn als bij de definitieve vaststelling van het al of niet schuldig na een terechtzitting. Voldoende is dat een gerede kans bestaat dat de rechter tot veroordeling zal komen, vergelijkbaar dus met “ernstige bezwaren”. Daarbij komt dat het dossier – in belastende of ontlastende zin – nog kan worden aangevuld, voordat de openbare zitting wordt gehouden. Anderzijds kan een OM-jury ervoor waken dat onhaalbare zaken te gemakkelijk naar de rechter gaan. Verder kan zij voor een misschien niet overbodige verbetering van de kwaliteit van de dossiers zorgen.

Bij de vraag of een zaak voor de rechter moet worden gebracht, spelen evenwel ook andere factoren een rol, zoals het opportuniteitsbeginsel. Leden van een OM-jury zouden het OM vanuit hun achtergrond als vertegenwoordigers van de maatschappij kunnen helpen bepalen of een zaak aan de strafrechter moet worden voorgelegd. Denkbaar is dat zij een heel andere weg willen kiezen. Zo zouden zij kunnen oordelen dat een zaak met een dader en een slachtoffer misschien beter aan een bemiddelaar (mediator) kan worden voorgelegd.

Verder zou de OM-jury met meer afstand kunnen kijken naar zaken die het OM, vaak in nauwe samenwerking met en niet altijd even onafhankelijk van de politie, als speerpunten van zijn beleid presenteert. Waar de rechter geen zaken kan weigeren – en ook niet op andere dan juridische gronden kan beslissen een zaak niet te behandelen –, heeft een OM-jury een grotere mogelijkheid tot maatschappelijke sturing en staat zij minder dicht bij de politie dan de officier van justitie.

Met de invoering van een OM-jury zou verder de zgn. artikel 12-procedure kunnen worden afgeschaft. Artikel 12 van het Wetboek van Strafvordering biedt een “rechtstreeks belanghebbende” de mogelijkheid bij het gerechtshof te klagen, als het OM besluit iemand niet te vervolgen. Het hof kan dan bepalen dat deze persoon alsnog voor de rechter moet worden gebracht. Een beslissing tot niet-vervolging die – mede – door een OM-jury is genomen, heeft een zodanig breed draagvlak dat de gang naar het hof zou kunnen worden gesloten.

Duidelijk is dat het reservoir waaruit leden van de OM-jury moet worden geput, zo gevarieerd mogelijk zal moeten worden samengesteld. In ieder geval moet haalbaar zijn dat dit reservoir veel meer dan de rechters en de officieren van justitie een afspiegeling van de samenleving vormt. Het zou mooi zijn, als de rol van de politieke partijen zo klein mogelijk zou worden gehouden, zodat partijpolitieke elementen buiten de deur blijven.

Het instituut OM-jury bestaat in een zekere vorm in de Verenigde Staten. Daar kent men de zogenaamde grand jury, net als de “zittingsjury” een orgaan van burgers. De grand jury bepaalt op grond van het voorhanden bewijsmateriaal of een zaak voor de strafrechter moet worden gebracht. De grand jury heeft daarmee dus een taak die bij ons de officier van justitie vervult. Anders dan de zittingsjury functioneert de grand jury in besloten zittingen en niet in de hype die de openbaarheid soms meebrengt. Dat kan – evenals bij de OM-jury – een voordeel zijn zonder dat aan het democratische gehalte afbreuk hoeft te worden gedaan.

Dit artikel van Willem F. Korthals Altes, senior rechter bij rechtbank Amsterdam, verscheen eerder op Ivoren Toga.