ACHTERGROND - Wolfgang Streeck, directeur van het Max Planck Instituut voor Maatschappijonderzoek, vraagt zich af hoe het mogelijk is dat in Europa veel beslissingen niet meer door democratisch gekozen politici worden genomen, maar door benoemde functionarissen die geen verantwoording hoeven af te leggen. ‘Cruciale economische beslissingen worden immuun gemaakt voor democratische druk’, stelt Streeck in het Interview dat hij gaf aan de Groene Amsterdammer. In Duitsland wordt dit als een onvermijdelijke ontwikkeling geaccepteerd en de verkiezingen van 22 september zullen dat niet veranderen.
Hoe is het mogelijk dat democratie wordt uitgeschakeld en waarom hebben de Duitsers daar geen problemen mee? Het is tegenwoordig erg populair om hiervoor het neoliberalisme de schuld te geven. Dit is natuurlijk kretologie die niets verklaart, maar er zit meer waarheid in deze beschuldiging dan veel mensen denken. Het zijn namelijk wel degelijk neoliberale principes waarmee we de Europese Unie en haar economische instituties hebben ingericht. Om dit te begrijpen moeten we terug in de tijd, naar de jaren dertig om precies te zijn en naar de gebeurtenissen die een einde maakten aan de Weimarrepubliek.
Neoliberalisme
Nee, we gaan niet terug naar de Weimarrepubliek omdat toen het nationaalsocialisme aan de macht kwam. Hitler en het fascisme hebben er niets mee te maken; wel de economie, namelijk de beurskrach van 1929. De financiële crisis en de Grote Recessie die daarvan het gevolg was, maakte duidelijk dat een volgens de principes van het klassieke laissez faire liberalisme ingerichte economie onstabiel was.
De jaren dertig waren daarom moeilijke tijden voor liberalen. Veel mensen namen afstand van het liberalisme en Roosevelt liet met zijn New Deal overtuigend zien dat een interventionistische staat die zich actief bemoeit met de economie, economisch succes kan hebben en niet per se tot communisme hoeft te leiden. Maar liberalen als Friedrich Hayek wilden dat niet accepteren. Zij trokken een andere les uit de gebeurtenissen, en namen geen afstand van het liberalisme maar herdefinieerden het. Een kleine groep liberale denkers in Europa en de VS is in die jaren gaan nadenken over de tekortkomingen van het klassieke liberalisme om een ‘nieuw liberalisme’ te formuleren. Tijdens een conferentie in Parijs in 1938, het ‘Walter Lippmann Colloquium’, werd voorgesteld om de term ‘neoliberalisme’ voor dit vernieuwde liberalisme te gebruiken.
Ordoliberalisme
Duitse liberalen hadden nog een ander probleem. De ondergang van de Weimarrepubliek had hen geleerd dat parlementaire democratie door economische belangengroepen voor eigen doeleinden gekaapt kan worden. Machtige ondernemers in de kolen- en staalindustrie en de arbeidersbeweging waren in staat gebleken om het systeem naar hun hand zetten. Zij constateerden dat niet alleen machtsconcentratie in de staat gevaarlijk was, maar ook machtsconcentratie in de markt en maatschappij, zoals de arbeidersbeweging en groot-industriëlen.
Hun antwoord daarop was een specifiek Duitse vorm van het neoliberalisme, het ordoliberalisme. De ordoliberalen gaan – net als alle andere liberalen – uit van een centrale positie van de markt. De staat mag niet direct ingrijpen door bijvoorbeeld prijzen en lonen vast stellen. Maar de staat speelt anders dan in het klassieke liberalisme een belangrijke rol. Het is de taak van de staat om optimale condities scheppen voor marktwerking door middel van Ordnungspolitik. Zij doet dit door het vaststellen van eigendomsrecht, het bestrijden van kartels, het bevorderen van concurrentie in de markt en het bewaken van prijsstabiliteit.
Een belangrijke les die zij trokken uit de ondergang van Weimar was dat de instituten die deze Ordnungspolitik moeten uitvoeren zo ver mogelijk van de politiek geplaatst moeten worden. De staat, en vooral de democratische staat, wordt gewantrouwd. Democratie moet op afstand gehouden worden. Economisch beleid moet onderworpen worden aan regels die in de grondwet zijn vastgelegd.
Anders dan andere neoliberalen zijn de ordoliberalen zich er altijd wel van bewust geweest dat sociale stabiliteit alleen gegarandeerd kan worden als de arbeidersklasse bestaanszekerheid heeft. Door ordoliberalen is daarom ook altijd nagedacht over sociale wetgeving en zij zijn niet afkerig van invloed van vakbonden.
Ordoliberalisme en fascisme
Een groot deel van het ordoliberale gedachtengoed werd tijdens de Naziheerschappij geformuleerd en dit werpt natuurlijk de vraag op: hoe verhield het ordoliberalisme zich tot het fascisme? Volgens Ralf Ptak waren de ordoliberale economen geen groep van heldhaftige verzetsstrijders maar het waren (grotendeels) ook geen overtuigde fascisten. Veel ordoliberale economen bleven gewoon op hun post tijdens de Nazitijd en boden hun diensten als econoom aan. Slechts enkelen (Wilhelm Röpke en Alexander Rüstow) waren naar het buitenland uitgeweken om te ontsnappen aan het fascisme.
Belangrijk is in dit verband wel dat zij juist door deze onheldhaftige houding na afloop van de oorlog op hun post waren toen het land weer opgebouwd moest worden. Hierdoor hadden zij een grote invloed op de naoorlogse ontwikkeling van de Duitse economie, veel meer dan hun sociaal democratische collega’s die of gevlucht waren of door nazi’s waren vermoord.
Wirtschaftswunder
Na de Tweede Wereldoorlog keerde het tij voor de neoliberalen in Duitsland. Anders dan hun neoliberale collega’s in Europa hadden zij wel invloed bij de opbouw van hun land. Met Ludwig Erhard, die duidelijk ordoliberale sympathieën had en van 1949 tot 1963 minister van economie was en van 1963 tot 1966 zelfs bondskanselier, kregen zijn tot op het hoogste niveau toegang tot de politiek. Om de sociaaldemocraten buiten de politiek te houden stemde men in met sociale voorzieningen.
Door Alfred Müller-Armack werd in die tijd de geniale term Sociale Marktwirtschaft voor deze op ordoliberale principes gebaseerde economie bedacht. De naam is slim gekozen omdat het de neoliberale herkomst verhult en een derde weg suggereert. Onder deze vlag werd economische politiek gevoerd die helemaal was ingesteld op export. Met hulp van de Amerikanen (Marshallplan) werd dit een groot succes en wonnen de christendemocraten tot 1966 elke verkiezing en is het begrip Sociale Marktwirschaft deel geworden van de Duitse identiteit. Tot op heden wordt de Sociale Markwissenschaft geprezen, ook door iemand als Sahra Wagenknecht, Bondsdagafgevaardigde voor de meest linkse partij Die Linke. In Nederland wordt deze vorm van kapitalisme geprezen als het Rijnlandse model.
Democratie gewantrouwd
Door de grotendeels op export georiënteerde economie is het in Duitsland ondenkbaar dat de economie gestimuleerd wordt door de overheid. Keynesiaanse economie heeft weinig invloed gehad in Duitsland. Ordoliberale economie is gebaseerd op klassiek liberaal economisch denken waarin sparen goed en schuld maken slecht is.
Maar vooral interessant is de typisch ordoliberale manier waarop de politiek heeft bedacht dat dit moet worden afgedwongen. De Duitsers hebben dit namelijk in de grondwet vastgelegd. Deze zogenaamde Schuldenbremze illustreert goed het ordoliberale wantrouwen van de democratie. De politiek is grondwettelijk aan banden gelegd om te voorkomen dat men in de verleiding komt de economie te stimuleren door het begrotingstekort op te laten lopen. Het maken van schulden is alleen onder bijzondere omstandigheden, zoals een recessie, toegestaan. Het gevolg is dat in Duitsland de rechter bepaalt of het laten oplopen van het begrotingstekort, macro-economisch verantwoord is. De democratie is uitgeschakeld. Dit alles is bedoeld om te voorkomen dat politici economisch (fiscaal) beleid misbruiken voor electorale doelen door de burger te verleiden om te stemmen voor Bier und Bratwurst.
Ordoliberale EU en Euro
Door het economisch succes van Duitsland zijn bij het ontwerp van de Europese instellingen veel van de ordoliberale principes in Europese instituties en verdragen terecht gekomen. Het beste voorbeeld hiervan is de wijze waarop de euro is opgezet en hoe de ECB daarin functioneert. De ECB is geheel conform het ordoliberale ideaal onafhankelijk gemaakt van de politiek. In verdragen is vastgelegd dat de ECB zich alleen mag bezighouden met prijsstabiliteit (inflatie). Stimulering van de economie, of het helpen van landen die in de problemen zijn gekomen, is niet toegestaan. En ook hier wordt de democratie op afstand gehouden: de President van de Centrale Bank hoeft voor zijn beleid geen verantwoording af te leggen, althans niet aan een democratisch gekozen orgaan.
Ook de euro zelf is een ordoliberaal idee en een uiting van wantrouwen van democratie. Voordat de euro er was, is geprobeerd de Europese munten te koppelen. Na meerdere mislukkingen die veroorzaakt werden doordat de economische politiek van de deelnemende landen niet op elkaar aansloot, is besloten de politiek geheel buiten spel te zetten door de munten geheel op te heffen en te vervangen door één munt, de euro dus. Politici hebben nu geen andere keuze meer dan afstemming van economisch beleid, want devaluatie van de munt is niet meer mogelijk, domweg omdat de munten zijn opgeheven. De democratie staat buiten spel. Geen politicus kan dit nog veranderen, hoe graag de bevolking het ook wil. De euro is een uiting van op hol geslagen ordoliberalisme.
Ordoliberaal denken
In Nederland is het ordoliberalisme misschien nog wel populairder dan in Duitsland. Zo is Mark Rutte fel tegen het gezamenlijk maken van schuld door middel van eurobonds. Hij verdedigt dat met de stelling dat ‘landen [dan] worden beloond voor hun slechte begrotingsdiscipline met een lage rente’. Ook hier weer: democratisch gekozen regeringen kunnen niet vertrouwd worden en moeten gedwongen worden om het begrotingstekort terug te brengen. Het is de Europese versie van de Schuldenbremze.
Vanuit ordoliberaal perspectief is het ondenkbaar dat landen geholpen worden. ‘Makkelijk geld’ om economische groei op te wekken is verkeerd. Alleen zuinigheid, vergroting van de competitiviteit en afstemming van economische politiek – desnoods afgedwongen met sancties – is het juiste antwoord op de eurocrisis. Al het andere is een ‘lapmiddel’ dat slechts tot bubbels leidt.
En zo denkt zelfs Wolfgang Streeck er over. Zijn verzuchting dat democratie geen rol meer lijkt te spelen in het economisch beleid is terecht en ik hoop dat nu ook duidelijk is waar dat vandaan komt: het is de ordoliberale Ordnungspolitik die democratie verdacht maakt. Maar Streeck zegt in het interview in De Groene Amsterdammer ook bevreesd te zijn dat Centrale Banken ‘financiële doping’ gebruiken om ‘tijd te kopen’ terwijl ze ‘weten dat stimulerende middelen op termijn dodelijk kunnen zijn.’ Ook hij kijkt dus nog naar de economie vanuit een ordoliberaal perspectief en gaat er ten onrechte vanuit dat Keynesianisme ‘financiële doping’ bepleit. Dat is jammer, want ik ben het verder met zijn analyse wel eens. Maar het gaat mij er ook niet om Streeck te bekritiseren, wat ik wil laten zien is hoe diep in ons denken over economie het ordoliberalisme – of neoliberalisme als u wilt – is doorgedrongen.
Het werkelijke probleem in Europa is dat de politiek de oplossing zoekt in de Duitse Markt Wisrtschaft, Duitse en Nederlandse politici voorop. Dit resulteert in ondemocratisch genomen beslissingen. Bezuinigingen en hervormingen die de burger moet slikken als bitter medicijn om beter te worden, toegediend door politici die volledig overtuigd zijn van hun gelijk, terwijl de patiënt (Europa) op sterven na dood is. Maar het is medicijn dat uit de zelfde ordoliberale apotheek komt als de euro met bijwerkingen die erger zijn dan de kwaal die zij zou moeten genezen.
Meer lezen over dit onderwerp:
- Mark Blyth: Austerity, the history of a dangerous idea, chapter 5, part I.
- Ralf Ptak: Neoliberalism in Germany, in: The road from Mont Pelerin
- Wolfgang Streeck: Gekaufte Zeit, die vertagte Krise des demokratischen Kapitalismus (Eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik alleen het interview in de Groene Amsterdammer heb gelezen.)
Reacties (32)
“Geld is de wortel van alle kwaad.” Een waarheid als een koe en nog steeds actueel na vele duizenden jaren. Je kunt een heel mooi en goed doorwrocht artikel schrijven zoals hierboven maar je kunt het ook met deze ene kreet af. Dus hoe je het ook wilt noemen, neo-liberalisme of wat dan ook, er zal nu en nooit iets veranderen. Ik had dat al vroeg in mijn jonge leven door, en ben dan ook nooit op zoek gegaan naar het grote geld laat staan carrière maken. Zonde van mijn tijd! Geld, macht en status najagen is voor de extreem dommen onder ons. Ik heb gekozen voor een leven vol avontuur, met levendige ervaringen en mooie herinneringen zodat ik later (en zelfs nu op mijn 51-ste al) kan terugkijken op een fantastisch mooi en rijk leven. Rijk zijn aan ervaringen is veel meer waard dan wat dan ook! Deze wereld heeft verhalenvertellers nodig zeg ik altijd. Lees hier maar: http://www.facebook.com/RuslandreisDaan
Zeer informatief, en interessant om te lezen.
Ik kan er inhoudelijk niets zinnigs over zeggen, door gebrek aan kennis. Wel zullen er gaandeweg allerlei vragen boven komen.
Als eerste zou het me veel waard zijn als hier openlijk over gedebatteerd wordt met bijvoorbeeld het IMF. Graag in collegetour mevrouw Lagarde. Waarom is de IMF weggestuurd bij het helpen van Europa?
Discussies over de wettelijke dwang. Zuivere discussies met hard bewijs over de werking van Keynes. Maar ook de ellende die Friedman en zijn school bracht met het afdwingen van kredieten aan landen die in shock verkeerden door rampen of revoluties volgens Naomi Klein. Had Zuid-Afrika tijdens het regiem van Mandela maar zulke wetten.
En de huidige invloed van de grote (industriële lobbyisten) in ons land maar ook in Europa. De tabaksindustrie is een duidelijk voorbeeld, maar natuurlijk ook de fossiele industrie. Het feit dat de Chinese zonnepanelen niet voor de Chinese vraagprijs verkocht mochten worden.
Hoe voorkom je dat de democratie uitgehold wordt? Hoe kan een democratie bespaard blijven van manipulators?
Hoe krijg je de geest van het neoliberalisme of ordoliberalisme weer in de fles?
De hoofdlijn van het verhaal klopt aardig. Maar is het nu zo bijzonder?
De Duitsers hebben wrange vruchten geproefd: het trauma van de galopperende inflatie, voorafgaand aan de komst van Hitler. De greep van Hitler naar de macht, waarvoor hij de bestaande democratische mechanismen kon gebruiken.
Zo ontstond een Duitse democratie die allerlei balanceringsmechanismen had, zoals het Constitutionele Hof.
Dat is iets om vraagtekens bij te zetten. Maar het is de vraag of het in de praktijk bij ons heel anders toe gaat. Ook hier kan een overheid die niet wil besturen de kwestie juridificeren en aan de rechter voorleggen.
In de ruimtelijke ordening zien we het belang van de Raad van State sterk toenemen: het principe van de goede ruimtelijke ordening gaat boven de politieke wil.
Zo zien ook wij de rechtspraak van benoemde, vakkundige lieden, uitgaan boven het principe dat gekozen politici moeten bepalen wat er moet gebeuren.
Omdat de Duitsers nog steeds niet geloven dat zij de wereld niet opnieuw in brand zullen zetten, zijn zij fanatieke Europeanen, vol begrip en terughoudendheid jegens de gefrustreerde Fransen, tandenknarsend betalers voor die “luie Grieken en lichtzinnige Spanjaarden”.
De democratie speelt een beperkte rol in democratische beslissingen, die sturend moeten werken voor de economie. Dat is wel waar. Toen Zalm de Grieken buit de EU wilde houden hield zijn Duitse collega hem tegen: laat maar Gerrit, De Grieken er bij is een gelopen race, want Kohl wil dat. Dat verhaal is plausibel: Kohl schaamde zich voor het Derde Rijk en Duitsland moest zijn plek in de wereld met enige eer terug hebben: diep verankerd in de EU…
Pikant deze verkiezingsbijdrage, die benadrukt dat stemmen steeds minder zin heeft.
@”De staat wordt gewantrouwd. Democratie moet op afstand gehouden worden”
Blijkbaar is staat en demokratie hetzelfde
@”Na mislukkingen is besloten de politiek buiten spel te zetten door de munten op te heffen en te vervangen door de euro”.
Heeft de “politiek” dat niet besloten?
@”De politiek is grondwettelijk aan banden gelegd”
Blijkbaar ondermijnt de grondwet de politiek!
In verdragen is vastgelegd dat de ECB zich alleen mag bezighouden met prijsstabiliteit (inflatie). Stimulering van de economie, of het helpen van landen die in de problemen zijn gekomen, is niet toegestaan
Helaas gebeurt dat wel.
Vandaar dat Nederland nu voor een 300 miljard garant staat.
Vandaar dat Draghi geld bij bosjes creëert, en de rente op een half procent houdt.
Niet voor niets noemen Ukip leden de Brusselse bende Politbureau.
@3:
Dat verhaal is plausibel: Kohl schaamde zich voor het Derde Rijk en Duitsland moest zijn plek in de wereld met enige eer terug hebben: diep verankerd in de EU…
Zowel het IMF als ‘markten’ willen dat Duitsland de leiding neemt van het euro gebied.
Zou Kohl dit voorzien en gewild hebben ?
Berlijn toch nog de hoofdstad van continentaal Europa ?
Het lijkt mij dat er hier meer sprake is van machtshonger dan van ideologie, de EU kliek bestaat uit liberalen, christendemocraten, socialisten en groenen. Allemaal werken ze mee aan deze politiek. De EU is een doel op zich geworden. Dat de gevolgen daarvan op ordoliberalisme lijken is een bijkomstigheid.
@1
Dit is niet je persoonlijke blog.
@0:
Interessant en informatief stuk. Het verklaart denk ik (deels) de voortdurende populariteit van de christendemocraten in Duitsland (in tegenstelling tot bijvoorbeeld Nederland en Italië).
Ordoliberalisme en christendemocratie lijken ideologisch verwant, veel meer dan bijvoorbeeld christendemocratie en Angelsaksische vormen van het neoliberalisme.
Daarom heb ik zo mijn vragen bij de volgende passage:
Ook al omdat je eerder dit schreef:
In mijn optiek zijn Rutte en de VVD veel sterker beïnvloed door het Angelsaksische neoliberalisme (vertegenwoordigd door bijv. Hayek en Friedman) dan het Duitse ordoliberalisme.
Voor het Duitse ordoliberalisme in Nederland moet je, denk ik, allereerst terug naar het CDA van Van Agt en Lubbers.
Interessant artikel! Ganz nebenbei: naoorlogse economische ordening, vaak geassocieerd met Ludwig Erhard, staat bekend als ‘soziale Marktwirtschaft’.
Wat ontzettend jammer dat de afleveringen van de serie “Duitsland kiest” niet wat meer on topic zijn.
@9: vielen Dank! het is gecorrigeerd.
@2: Goede vragen, waar ik ook niet direct een antwoord op heb. Maar de eerste stap is altijd eerst weten hoe het zo gekomen is. De Duitsers hadden niet helemaal ongelijk toen ze dachten dat je markt en politiek moet scheiden. De VS zijn wel het beste voorbeeld van democratie die wordt uitgehold door financiële en commerciële belangen. Zo moet het dus niet. Maar de euro, en het impotent maken van de politiek is het andere uiterste. En zelfs dan, ook in Duitsland heeft industrie en finanz grote invloed op de politiek.
@3: Tom, je brengt een hoop punten aan de orde. Je vraagt of het zo bijzonder is wat in Duitsland gebeurt, je ziet het zelfde ook in Nederland. Ja, dat klopt: ik denk dat de geest van het ordoliberalisme ook in Nederland heerst. Het is natuurlijk allang niet meer het ordoliberalisme dat in de jaren 30 ontstond – ik denk dat geen politicus in Duitsland zal zeggen dat hij ordoliberaal is – maar Erhard is wel een voorbeeld voor de meeste politici (zelfs Sahra Wagenknecht!), en het denken is helemaal geprägt door de ideeen van het ordoliberalisme.
Wat de oriëntaties op het Angelsaksische neoliberalisme betreft: die scheiding tussen ordo en neoliberalen is natuurlijk gaan verwateren, maar je ziet in Duitsland en Nederland nog steeds dat de vakbeweging een gesprekspartner is, ook voor de VVD (en dat zouden echte neoliberalen nooit doen).
@8:
Ja! Ik heb daar geen aandacht aan besteed, maar er is veel verwantschap. Ordoliberalen zijn conservatieven, die hopen met markwirtschaft en ordnungspolitiek dat de maatschappij terug te brengen tot haar natuurlijker ‘orde’ – van daar ook ORDO. Er is ook een tijdschrift dat zo heet.
Maar er is ook veel verwantschap tussen neoliberalen en ordoliberalen. Laat je niet van de wijs brengen door het “sociale” in sociale Marktwirtschaft. Erhard heeft een keer in een gesprek (volgens Hayek) tegen hem gezegd:
(dit komt ook uit Ptak, waarnaar ik verwijs aan het einde) De maatschappij is de markt, en de maatschappelijke ordening wordt door de markt bepaald. Dit klinkt neoliberaal in mijn oren.
Maar je hebt natuurlijk wel gelijk dat VVD Angelsaksisch is georiënteerd, en het CDA meer Duits is – althans zo komt het op mij ook over.
@3: “het Constitutionele Hof. iets om vraagtekens bij te zetten. Het is de vraag of het bij ons heel anders toe gaat”
Wat is er mis om te toetsen aan de grondwet, hetgeen bij ons niet kan en kunnen wetten strijdig zijn/lijken met de grondwet.
@3: “In de ruimtelijke ordening zien we het belang van de Raad van State sterk toenemen”
?? De laatste jaren zijn er tal van wetsaanpassingen om de mogelijkheden bij en de rol van de Raad van State te verminderen. Dieptepunt is de Crisis en Herstelwet, die de beroepsmogelijkheden aanmerkelijk beperkt.
@1:
Geld, macht en status najagen is voor de extreem dommen onder ons
Geld is dus geen oorzaak.
Met één soort grote apen hebben wij mensen dit soort gedrag gemeen.
“Maar Streeck zegt in het interview in De Groene Amsterdammer ook bevreesd te zijn dat Centrale Banken ‘financiële doping’ gebruiken om ‘tijd te kopen’ terwijl ze ‘weten dat stimulerende middelen op termijn dodelijk kunnen zijn.’ Ook hij kijkt dus nog naar de economie vanuit een ordoliberaal perspectief en gaat er ten onrechte vanuit dat Keynesianisme ‘financiële doping’ bepleit.”
Heeft Streeck misschien toch niet de geschiedenis aan zijn zijde op dit punt? Het kapitalistisch model vooronderstelt in de eerste plaats -naast een vrije markt- economische groei. Je hoeft geen grote denker te zijn om in te zien dat economische groei eindig is en bovendien een grillig patroon laat zien. Geen groei is verminderde koopkracht en investeringen en dat perspectief doemde in de jaren ’70 op. Onder Thatcher is inderdaad ’tijd gekocht’ door een transitie van een meer industriële economie naar een financiële economie (de Londense City).
Het is de vraag of nu met de financiële crisis er nogmaals tijd gekocht kan worden. Gezien de toenemende sociale onrust (want daar doelt Streeck op in de Groene) valt te verwachten van niet. In elk geval is het stimuleren van de economie door geldinjecties uitgewerkt volgens Streeck, ongeacht of je nu nu een meer ordoliberaal of juist neoliberaal standpunt huldigt. Bij Keynes komt het daarentegen juist aan op het ‘herverdelen van inkomen als voorwaarde voor het stimuleren van de vraag’ zo stelt hij.
Dit vind ik wel een opmerkelijke passage:
“Tijdens een conferentie in Parijs in 1938, het ‘Walter Lippmann Colloquium’, werd voorgesteld om de term ‘neoliberalisme’ voor dit vernieuwde liberalisme te gebruiken.”
Neoliberalen zijn namelijk nogal genegen om de huidige crisisproblematiek af te doen als niet hun zaak. Er zou niet zoiets als het neoliberalisme bestaan. Bolkestein maakte het wel heel bont en negeert kennelijk selectief het bovenstaande ‘Walter Lippmann Colloquium’:
http://vorige.nrc.nl/opinie/article2183847.ece/De_ware_liberaal_is_een_realist
Overigens een verhelderend en mooi geschreven stuk van Michel.
@15: Dank voor de link. De vos is zijn streken nog niet verleerd denk ik – althans in 2009. Maar als ik lees “De Amerikaanse overheid verplichtte banken hypotheken te verstrekken aan minvermogenden, onder wie minderheden.” dan blijkt dat hij niet meer zo behendig is als vroeger, want hij laat zich hier betrappen in het kippenhok. Dat is gewoon niet waar wat daar staat.
Wat je verder over Streeck zegt: het is te complex om in een comment uit te leggen wat niet allemaal klopt. Maar ik zal heel kort proberen mijn kritiek iets concreter te maken:
Bij Keynesiaanse maatregelen denk ik niet aan monetaire maatregelen van de centrale bank (al hoeft dat niet verkeerd te zijn) maar aan fiscale maatregelen. De staat moet geld lenen (inderdaad, het tekort laten oplopen) en met dit geld mensen aan het werk zetten. Fiscale maatregelen zegt men dan in het Engels. Het liefst moet dat werk nuttig werk zijn: onderwijs, onderzoek, infrastructuur, enz. Dan is het niet alleen stimulering van de economie, maar ook een investering in de toekomst. Ik noem dat niet ’tijd kopen’.
Door stimulering van de economie keert de groei ook weer terug. Ik weet niet waarom, maar vrijwel iedereen gaat er zonder meer vanuit dat er geen groei meer kan zijn. Ik begrijp dat niet: we hebben de afgelopen jaren krimp gehad, en die krimp moet op zijn minst ingehaald worden. Ik verwacht daarom juist de komende jaren eerder een groep spurt. Veel mensen zijn werkloos, als die weer werk vinden groeit de economie. Ik kan niet geloven dat “het werk op is”. Groei is niet iets dat “grillig is” omdat het inherent zo is. De grilligheid die we nu zien is een gevolg van het macro-economisch beleid dat wordt gevoerd.
Over dat beleid dan nog heel kort: Sinds de jaren 80 is de groei van het reëel inkomen van de meeste mensen (zeg maar de 99%) gestokt. In de VS is het zelfs gelijk gebleven. De economie is toch door gegroeid omdat mensen zijn gaan lenen om het tekort aan inkomen aan te vullen (o.a. door hypotheken). De winst van de groei is naar een kleine groep mensen gegaan – de beroemde 1% – waardoor de inkomens ongelijkheid is sterk is toegenomen. Veel van de grilligheid in de economie die we nu zien is een gevolg van die ontwikkeling.
@15: “Overigens een verhelderend en mooi geschreven stuk van Michel.”
Als historisch overzicht is het zeker de moeite waard, alleen kan ik me niet werkelijk vinden in de invalshoek: “Waarom democratie in Europa wordt gewantrouwd.”
Het is immers niet zozeer de democratie die wordt gewantrouwd. maar:
“De ondergang van de Weimarrepubliek had hen geleerd dat parlementaire democratie door economische belangengroepen voor eigen doeleinden gekaapt kan worden.”
Blijkbaar is de macht van de democratische staat niet opgewassen tegen die van de economische machthebbers. Waarom daaruit de conclusie wordt getrokken dat het wantrouwen de democratie geldt is me niet duidelijk.
Dat gold toen en dat geldt nu.
Leuk stuk! Op zoek naar wat ‘neoliberalisme’ nou eigenlijk betekent kwam ik al brokstukjes van dit verhaal op wikipedia tegen, maar ik kon er niet tot zo’n mooi coherent verhaal van maken, dank Michel.
Dat die ordo-liberalen de politieke waan van de dag wat op afstand willen houden klinkt nog wel een beetje verstandig. Maar dan hadden ze de ECB toch nog steeds een dubbel-mandaat kunnen geven om ook aan werkgelegenheid te werken? Het is toch wel doodzonde om zo’n sterk instrument als monetair anti-cyclisch beleid op moralistische ‘schuld is boete’ gronden niet eens in overweging te nemen. Niet rationeel, niet liberaal, alleen calvinistisch.
Dat de EU geenszins democratisch is weten we hier in Nederland allang. In het begin waren veel mensen rond 2002 blij dat de euro kwam maar na de roes volgde de kater omdat toen alles peperduur werd! Eén keer mochten we nog in 2005 stemmen of we voor of tegen de Europese Grondwet (waarvan niemand de inhoud kende) waren en toen vond de toenmalige premier Balkenende dat we allemaal voor moesten stemmen omdat Frankrijk daar in meerderheid tegen was. Maar Balkende kon inderdaad als een ezel staan balken daar wij Nederlanders die “grondwet” nog fanatieker afwezen dan de Fransen! Helaas werd deze toch doorgevoerd in de vorm van het Verdrag van Lissabon maar het heeft er allerminst voor gezorgd dat Europa een eenheid werd. En het is allang overbekend dat rijke en machtige figuren denken dat ze iedereen kunnen bekoeïneren maar tot hun schrik ondervinden dat talloze gefrustreerde Nederlanders eindelijk massaal de straat opgaan voor echte democratie, het afschaffen van bezuinigen en verlost willen worden van de euro, de EU en natuurlijk van Brussel.
Overigens vind ik het grappig dat @18 als pseudonaam klukkluk heeft. Dat is een personage uit Pipo de Clown, beter gezegd de indiaan die steeds mis schoot met zijn pijlen en niet overweg kon met Dikke Deur, de vraatzuchtige circusdirecteur die verslaafd was aan gebak en altijd over koeien praatte. Klukkluk had meestal als gezegde: “Mij zijn van de leuke!”
@18: Het zijn neoliberalen die geloven in de markt – net als Hayek. Ze geloven in marktprocessen, en ook de politiek wordt door marktprocessen geregeerd. De oplossingen voor problemen zijn technocratische oplossingen gebaseerd op “sociale marktwirtschaft”. Dus: niet de economie stimuleren met monetaire politiek, maar markt helpen door optimale “rahmbedingunen” te creëren.
De sociale marktwirtschaft wordt in de grondwet vastgelegd, zodat de politiek er niet zo maar even mee kan knoeien. Economie stimuleren omdat er een recessie is? ho, dat kan niet zo maar. Dus dat de ECB geen dubbel mandaat heeft is onderdeel hiervan.
Het is echt een fundamenteel andere manier van denken over politiek en economie.
In Nederland zie je dat ook. We hebben bijvoorbeeld een bank overgenomen (ABN-AMRO) maar het bestuur van die bank is direct “op afstand van de politiek gezet”. De politiek zou misschien wel het bedrijfsleven willen helpen omdat die nu heel moeilijk aan krediet kan komen. Uitgesloten! Dat is ingrijpen in de markt, en dat mag niet.
Hahahahahhahaha
Prachtig hoe je zelf doorhebt dat je onzin verkondigt maar jezelf toch weet te overtuigen dat je onzin klopt. Geniaal.
Leuk stuk
Een vrije markt bestaat niet en alle besluitvorming in duitsland en europa wordt direct of indirect democratisch mogelijk gemaakt.
Neoliberalen (wie hahha) hebben niks bereikt. Liberalen nog maar zeer beperkt.
@17: “Waarom daaruit de conclusie wordt getrokken dat het wantrouwen de democratie geldt is me niet duidelijk”
Het wantrouwen geldt de massa. De meerderheid van de kiezers is niet zo verstandig, en laat zich te gemakkelijk voor het verkeerde karretje spannen.
@23: De ordo- en neoliberalen denken ook na over wat toen het “sociale probleem” werd genoemd: precies “die massa” die bovendien kort daarvoor stemrecht had gekregen. Wat moet je daar mee doen? Die gaan vast allemaal stemmen voor loonsverhoging, ofwel ‘bier en bradwurst’. Jij verwoordt exact waar ze bang voor waren:
@22: Vrije markt bestaat niet inderdaad, en neoliberalen zijn dat gaan inzien, met name na de crach van 1929: de staat is actief betrokken bij het vormgeven van de markt. Het is de essentie van het verschil met klassieke liberalen.
Bedoel je dat het niet duidelijk is wie dat zijn? Ik ben er niet op ingegaan omdat ik me tot het ordoliberalisme heb beperkt, de Duitse vorm van neoliberalisme, maar het is wel degelijk heel goed mogelijk een groep mensen aan te wijzen die zich in het begin althans, neoliberalen noemden. De groep rond het Colloquium Walter Lippmann in Parijs, en na de oorlog de groep economen en ondernemers in de Mont Pelerin Society. In het begin gebruikten ze de term ‘neoliberaal’ nog wel om zich zelf te omschrijven (o.a. Friedman), maar daar is men begin jaren 60 mee gestopt omdat men niet wilde suggereren dat er een breuk was met het liberalisme.
Het gevolg van het niet gebruiken van de naam was dat de betekenis steeds vager werd en gedemoniseerd kon worden. Er was immers niemand die zich opwierp als verdediger van de neoliberale zaak. Het kwam ze wel goed geloof ik.
Maar zou je je argumenten iets minder compact en impliciet kunnen formuleren, dan kan ik er beter op reageren.
@23 +@24: En dus hebben de politieke machthebbers een accoord gesloten met de financiele machthebbers om de massa via de illusie van de democratie onder controle te houden, door bijvoorbaat de grenzen van de beslissingsmacht vast te leggen.
Geen wonder dat de economen van het derde rijk moeiteloos de gezaghebbende economen van de Bundesrepublik konden worden: je schrapt de rassenpolitiek en de theorie van het “Lebensraum” en voor de rest blijft alles bij het oude.
Of zie ik dat nou verkeerd?
Interessant stuk Michel, dank.
Sterker nog, wij worden als burger gewoon keihard gegijzeld met die verdomde Euro die het meer en deel van de Europese burgers nooit wilde hebben.
En wij kunnen er niet eens iets tegen doen, behalve letterlijk ten strijde trekken en een coupe plegen.
En wellicht is dat de enige oplossing voor zowel Nederland als Duitsland om van de betaler rol af te komen en voor Zuid Europa want die kunnen weer devalueren –idealiter met de Euro maar ook daar is de wrok op dat Meglomanische systeem zo groot dat ik denk dat zijn de Euro ook ritueel verbrande.
Kortom er is geen democratie…
@28: Nee, nee, en oh nee?
Nee, de beste oplossing is niet uit de euro want dat kan niet. Zie mijn eerdere betoog waarin ik de vraag Kan Duitsland de euro verlaten beantwoord.
En nee, er is een betere oplossing dan een coup, zie mijn eerdere betoog Een bescheiden voorstel om de eurocrisis op te lossen.
Op coupes, revoluties en depressies (die het gevolg zijn van splitsing) zitten we niet te wachten. Die zijn veel erger dan de euro of klagende belastingbetalers. Zoals ik ook mijn stuk eindig: de bijwerkingen van het medicijn zijn erger dan de kwaal die het middel wil genezen.
Oh nee, is er geen democratie? Dat is een extreem standpunt. De democratie werkt niet optimaal ja, en daar moet wat aan gedaan worden. Bijvoorbeeld doordat burgers boos worden, zoals Wolfgang Streeck. En – dat is de bijdrage die ik probeer te leveren – door zich op de hoogte brengen van wat de oorzaak van deze ellende is, want alleen zo kunnen we er weer uit komen.
De EUro fieltjes blijven maar herhalen dat wij niet van de euro ramp af kunnen.
Dat dat dat heel goed kan, dat willen ze niet weten.
http://www.policyexchange.org.uk/images/WolfsonPrize/wep%20shortlist%20essay%20-%20roger%20bootle.pdf
Dat ook de sociale tegenstellingen die nu in ons land glashelder worden, veroorzaakt door die euro, voorspeld zijn, dat negeren ze ook
http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/2668114/1997/02/14/Verzet-tegen-Europese-muntunie-krijgt-steun-van-70-economen.dhtml
Dan zeveren ze nog wat over democratie, dank zij Brussel is die er ook niet meer.
Het kan zijn dat er nog wat Nederlanders in de toneelstukjes van Buma, Pechtold en Slob geloven, maar veel kunnen het er niet meer zijn.
Het is nu afwachten wat Merkel gaat doen.
Ik ben er niet gerust op.
@30: Over de eerste bron schrijft FTM (http://www.ftm.nl/column/eurexit-plan-bootle-is-borrelpraat/): Capital Economics is vergelijkbaar met Lombard Street Research, de consultancy firma die begin dit jaar het rapport schreef voor de PVV over de voordelen van uittreding van Nederland uit de eurozone.
De tweede bron uit 1997 is interessanter. Inderdaad de uitsluitende focus op een monetaire band tussen de unielanden is beperkt en gevaarlijk gebleken. Wat ik in dit verhaal mis is de notie dat een aanvulling van de euro met een samenhangend economisch beleid in een politieke unie veel problemen had kunnen voorkomen.
@30: “De EUro fieltjes blijven maar herhalen dat wij niet van de euro ramp af kunnen.”
En PVV-ers en geestverwanten blijven maar (moedwillig?) de fout maken te denken (te suggereren) dat de economische crisis iets met de euro of Europa te maken heeft. Ik sta weliswaar sceptisch tegenover Europa vanwege het democratisch tekort, maar dat is nog geen reden om ruimte te scheppen voor “het kapitaal” om de deelnemende landen onderling tegen elkaar uit te spelen.
Het loont zeer de moeite om het oorspronkelijk artikel er eens bij te halen (http://tinyurl.com/kwgr3nv). En het kan ook geen kwaad om het stuk waar Michel naar verwijst (http://tinyurl.com/mmd7quw) er eens naast te leggen, inclusief de reacties.
“In zijn boek eindigt Streeck met vier andere aanbevelingen. Al te veel wil hij er niet over uitweiden. ‘Het is niet allemaal even realistisch’, excuseert hij zich. Dat lijkt te bescheiden. Menige linkse partij zou er haar voordeel mee kunnen doen. Het meest verregaand is de eis van een soort jubeljaar,”
Het grote probleem is echter dat voorstellen die werkelijk het probleem in de kern aanpakken, alhoewel hoogst noodzakelijk, politiek gezien nog minder realistisch zijn.
“ik ben bang voor wat nog komen gaat. Trek de lijn van de afgelopen vijf crisisjaren eens door. Dan zie je: dit kan behoorlijk dramatisch worden.”