Wat of ik als historicus en als Amsterdammer nou vond van de historische excuses die burgemeester Halsema onlangs maakte voor het slavernijverleden? Ik had de vragensteller graag een wijs en diepzinnig antwoord gegeven, maar ik heb geen uitgekristalliseerde mening. Dat wil niet zeggen dat ik niet een paar losse, half uitgewerkte gedachten zou hebben. Kentheorie Om te beginnen zit er aan zo’n historisch excuus een kentheoretisch aspect. Niemand zal ontkennen dat het geweldig goed was toen Willy Brand door de knieën ging voor het monument voor de Getto-opstand in Warschau, want zowel hijzelf als de andere aanwezigen hadden de Tweede Wereldoorlog meegemaakt. Het maken van een excuus voor iets dat lang geleden is gebeurd veronderstelt dat er zoiets zou zijn als een overerfbaarheid in slachtofferschap en daderschap. Ik weet niet goed hoe ik zoiets zou kunnen onderbouwen. Begrijp me niet verkeerd: er bestaan historische continuïteiten en die zijn met het sociaalwetenschappelijke instrumentarium te onderbouwen. Maar ik weet gewoon niet goed hoe ik slachtofferschap na het verstrijken van tijd nog kan documenteren. Als ik lees dat een intelligent en gewaardeerd schrijver als de Libanees Amin Maalouf oppert dat het Westen zich moet verontschuldigen voor de Kruistochten, bekruipt mij een zekere ergernis. In de eerste plaats omdat “het” Westen niet bestaat en in de tweede plaats omdat naar mijn idee de Ottomaanse periode de historische continuïteit heeft gebroken. Het is niet dat ik geen oog zou hebben voor de problemen in het Midden-Oosten, en ik ben niet zo bot dat ik geen rekening wil houden met gevoeligheden die ik zelf ervaar als irrationeel, maar als van mij een excuus wordt gevraagd, wil ik het begrijpen kunnen. Ik zoek een bepaalde vorm van intersubjectiviteit waarbinnen ik overtuigd kan worden dat ik, als westerling, iets moet doen om het leven voor een Libanees prettiger te maken. Anders zou het excuus immers onoprecht zijn. Iets van “jij je excuus, ik m’n rust”. Hoewel ik dus echt niet afwijzend sta tegenover historische excuses, begrijp ik niet goed hoe slachtofferschap en daderschap na een bepaalde tijd nog documenteerbaar zijn. De stelligheid waarmee sommigen erover spreken, begrijp ik niet goed. Ik heb in de academische discussie ergens een epistemologische afslag gemist. Gevolgen Een criterium dat ik zou kunnen bedenken is: er zijn gevolgen die nog steeds doorwerken. Dit speelt bij de discussie over het slavernijverleden. Amsterdam verdiende geld met de driehoekshandel, kon een prachtige grachtengordel aanleggen, ontvangt daarom nog steeds toeristen en verdient eraan. Omgekeerd zijn de gebieden waar de Hollanders de slaven vandaan haalden, gedestabiliseerd en ondervinden ze daarvan nog steeds de gevolgen. Die zijn niet per se financieel. Er is weleens gewezen op het feit dat zoveel gezinnen met een Caraïbische achtergrond incompleet zijn – de vader is nogal eens met de noorderzon vertrokken – samenhangt met de incomplete gezinnen uit de slavernijtijd. Op punten als deze valt best iets recht te zetten en ik voor mij had niet het idee dat de excuses van Halsema misplaatst waren. Maar is dat genoeg? Ik weet het niet goed. Hier speelt de problematiek van de verzoening. Verzoening Historische excuses zijn bedoeld om een situatie vol verstoorde verhoudingen te beëindigen. Toen Willy Brand door de knieën ging, opende hij de weg naar een dialoog. Het excuus is dus een manier om te zeggen “het onvoltooid verleden moet voltooid verleden worden”. We zitten hier in de sfeer van de transitional justice en de dilemma’s zijn dezelfde: als je kiest voor gerechtigheid, verruil je mogelijk de ene frustratie voor de andere; kies je voor rust, dan is er geen gerechtigheid. Ik haal Maimonides weer eens aan, die heeft geschreven over de wijze waarop iemand na een kwade daad weer in de gemeenschap kan worden opgenomen. Dat extrapolerend naar gemeenschappen die weer door één deur moeten kunnen, zijn er vier dingen nodig: (a) het inzicht dat er iets verkeerd is, (b) de openlijke erkenning daarvan, (c) het ongedaan maken van de problemen en (d) dat er stappen worden gezet om herhaling te voorkomen. Ik mis in de discussie over het slavernijverleden een visie op (d). Dat staat niet op zichzelf. Ik mis het ook bij de excuses die bewindslieden zo vaak maken: er is een “sorry”, misschien is er een betaling, en daarna moet het dan voorbij zijn. Maar zo is het niet. (c) is het wegnemen van symptomen. Oplossen doe je pas met (d). Een inspanningsverplichting om onvrijheid en gedwongen arbeid te vermijden dus. Daar zal geen weldenkend mens tegen zijn, maar ik zie nog niet zo snel consensus over, pakweg, de onvrijheid van ZZP-ers. Tot slot Een excuus dat is gevraagd, heeft niet de waarde van het excuus dat iemand maakt die zélf tot inzicht is gekomen. Ik ben wat sceptisch over excuses voor het slavernijverleden omdat ze tot stand komen na een campagne. Het zijn, om zo te zeggen, afgedwongen excuses. De gedragsverandering die nodig is om tot verzoening te komen, zal bij menigeen niet van harte zijn en dus leiden tot ergernis. Zoals gezegd: in situaties van transitional justice kan de keuze voor gerechtigheid er ook een zijn voor een ander soort frustratie. Het is vleiend als mensen mij als historicus en als Amsterdammer om een mening vragen, maar ik weet het gewoon niet. En u, lieve lezers, weet het ook allemaal niet zo zeker. Dus houd de discussie over dit gevoelige onderwerp rustig. [Dit stuk wordt gereblogd op #GrondslagenNet, de groepsblog van archeologen, classici en oudhistorici.]
Morgen is het precies 159 jaar (1863) geleden dat Nederland de slavernij afschafte. In Suriname is dat een feestdag: Keti Koti. In Nederland wordt deze dag ook steeds meer gevierd, met herdenkingen en feestelijkheden. Er is het historische Surinaamse gerecht heriheri (dit werd vroeger gegeten op de plantages), waar banaan in zit, ei, cassave en bakkeljauw.
En bij een herdenking hoort ook muziek. Beyoncé en Kendrick Lamar met Freedom.
Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.
Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.
Na 170 eerdere gasten, schuift vanavond de eerste van zes volgende gasten aan bij de zestiende presentator. We hebben het over de eerste aflevering van VPRO’s Zomergasten 2020, met Glenn de Randamie.(Sargaso’s recensie vindt u hier).
U kent hem vooral als ‘Master of Ceremonies’ Typhoon, de hiphopper van wie elk energiek optreden telkens weer een feest is. Of was, moeten we misschien zeggen? Want omdat het coronavirus nog niet klaar is met ons, zal het publiek bij de komende optredens toch op moeten passen niet spontaan eens lekker te pogoën. En Typhoon zelf zal zich wel inhouden en zich niet op zijn fans storten voor een tochtje crowdsurfen (zie op 12 min 05”).
Geen dampende en zwetende zalen dus ….
Maar Typhoon kan ook ingetogen mensen in vervoering brengen. Nu is een poppodium wel wat anders dan een 1-op-1 interview in een haast lege televisiestudio, maar er zijn Zomergastuitzendingen geweest die wel degelijk de kijkers raakten.
Glenn de Randamie hoopt ook “op een avond die raakt” en “inspireert en ook activeert” en hij zou het mooi vinden als het gesprek in de studio ook tot gesprekken bij de mensen thuis op de bank zal leiden (uit dit 1 minuut-filmpje bij de VPRO).
RECENSIE - 
Er zijn op dit moment rond de dertien miljoen slaven op de wereld. De meesten van hen, rond de tien miljoen, leven in Zuid-Azië (India, Pakistan, Bangladesh). Het gaat dan vooral om slachtoffers van schuldslavernij. Hele families zitten zó diep in de schuld bij hun landeigenaar, dat een of beide ouders zich aan hem hebben verkocht om die schuld af te lossen. Dat lukt meestal niet; droogte of ziekte leiden tot nieuwe schulden, waarna de landeigenaar de volgende generatie dwingt de schuld op zich te nemen.
In Latijn Amerika speelt hetzelfde probleem; Hier leven naar schatting anderhalf miljoen slaven. In het Midden-Oosten zijn er nog zo’n kwart miljoen en in Europa een vergelijkbaar aantal – dat zijn vooral seksslavinnen. Het gaat hier om conservatieve schattingen (van de International Labour Organisation); anderen schatten dat het totaal met een factor twee of drie omhoog moet. Alles bij elkaar zijn er momenteel waarschijnlijk even veel slaven als een, twee of drie eeuwen geleden.
Het verschijnsel slavernij mag dan grotendeels ondergronds zijn gegaan, of zich hebben teruggetrokken op het arme platteland, en slavernij mag tegenwoordig een veel kleinere bijdrage leveren aan de wereldeconomie dan vroeger – als het gaat om het absolute aantal slachtoffers is er niet veel veranderd.
In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.
2020 is het jaar van 75 jaar vrijheid. Het lijkt ons gepast dat in het juiste perspectief te zetten: dat het niet nog eens 75 jaar moet duren voordat uit vooroordeel geboren stereotypes alleen nog bezongen worden ter herinnering aan een verleden.
“Four Women”, geschreven door Nina Simone, wordt hier uitgevoerd door (v.l.n.r.) Lizz Wright, Lisa Simone (de dochter van…), Angélique Kidjo en Dianne Reeves.
We pakken de Wikipedia er even bij om dit lied te duiden: “Four Women” tells the story of four different African American women. Each of the four characters represents an African-American stereotype in society. We nemen de vier coupletten door….
Monumenten vertellen een geschiedenis, maar wat voor toekomst hebben ze?
Ook monumenten zijn geen eeuwig leven beschoren. Als ze al niet van materiaalmoeheid tot stof wederkeren, dan worden ze wel verpulverd door de tijdgeest.
De communisten, pardon, onze Oost-Europese medeburgers zijn aardig omgesprongen met het monumentale erfgoed van rode signatuur. Gewoon een museum en/of park inrichten met vergane glorie.
Bijvoorbeeld het Memento Park in Hongarije.
Of in Litouwen het Grūtas Park, in de volksmond ook wel ‘Stalins World’ genoemd.
Met onder andere de beeldengroep van Karolis Požela, Juozas Greifenbergeris, Kazys Giedrys en Rapolas Čarnas, vier Litouwse communisten, die in 1926 door het leger werden geëxecuteerd.
Bronius Vyšniauskas – beeldengroep ‘Vier communards’.
Wat In Rusland begon als het ‘Park van de gevallen helden’, is tegenwoordig het ‘Muzeon Park of Arts. Met nog steeds beelden van Sovjetkopstukken, maar ook hedendaagse kunst als commentaar op de communistische relikwieën.
Hoewel een nationaal herdenkingsmonument (Wall of grief) pas vorig jaar door Putin werd onthuld, is in Rusland de Stalinterreur allang erkend. In het Muzeon Park staat vlak bij het beeld van Stalin het door Evgeny Chubarov ontworpen monument ‘Victims to the Totalitarian Regime’.
Hier een detail van dat monument.
![cc Flickr Paul L Dineen photostream Memorial to victims of Stalin, Muzeon Park of Arts [sic], Moscow, Russia](https://sargasso.nl/wp-content/uploads/2018/11/cc-Flickr-Paul-L-Dineen-photostream-Memorial-to-victims-of-Stalin-Muzeon-Park-of-Arts-sic-Moscow-Russia.jpg "cc Flickr Paul L Dineen photostream Memorial to victims of Stalin, Muzeon Park of Arts [sic], Moscow, Russia")
ACHTERGROND - Wellicht heeft u het ook in de krant gelezen: dertigduizend slaven per jaar werden er in het Elmina-Fort in Ghana onder auspiciën van de West-Indische Compagnie verhandeld. In afwachting van hun verscheping werden ze in kleine, bedompte ruimtes opgesloten. Wel duizend slaven in een ruimte van zes bij twaalf meter. Daar moesten ze soms wel tot zes weken blijven staan. In de jaren zeventig werden in de muren van die kerkers tot zestig centimeter boven de vloer sporen van uitwerpselen gevonden. Conclusie, aldus een ingezonden stuk in De Volkskrant van 12 januari 2018:
De aan elkaar geketende slaven stonden er wekenlang in hun eigen uitwerpselen, de poep tot boven hun knieën.
Daar geloof ik dus helemaal niks van. Slavernij is erg en wat de Nederlanders met hun VOC-mentaliteit in de slavenhandel allemaal hebben gepresteerd, daar past maar één emotie bij en dat is diepe, diepe plaatsvervangende schaamte. Maar er is geen enkele reden om over slavernij bakerpraatjes rond te strooien. Slavernij is op zichzelf al erg genoeg.
Ik meet van links naar rechts ongeveer een halve meter, van borst naar rug ongeveer dertig centimeter. Dicht opeengepakt pas ik dus pakweg zes keer in een vierkante meter. Een ruimte van zes bij twaalf meet volgens Bartjens 72 vierkante meter, daar passen dus zo’n 432 volwassen mannen in. Laat die mannen net wat kleiner zijn dan ik, dan zijn het er vijfhonderd, maar om aan de duizend te komen, moet je de ruimte toch echt vullen met kleine kinderen.
Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.
Zes miljoen vermoorde Joden vormen een ijkpunt in de geschiedenis; hetzelfde geldt voor de 12,5 miljoen Afrikanen die als slaaf zijn verhandeld. Dit zijn nu eenmaal de feiten.
In een interview met Sander van Walsum in De Volkskrant vertelt hoogleraar Gert Oostindie dat het, ondanks wetenschappelijk vastgestelde feiten, “knap lastig is een verhaal te vertellen waarin de trots op Rembrandt de schaamte over de slavernij niet in de weg staat.”
ONDERZOEK - Nederlanders weten niet alleen weinig over de zwarte bladzijden van onze geschiedenis. Als ze meer informatie krijgen verandert ook hun houding tegenover de betrokken bevolkingsgroepen, ontdekte de Utrechtse sociologe Sabrina de Regt
Een van de speerpunten van het nieuwe kabinet is meer aandacht voor de Nederlandse cultuur, identiteit en geschiedenis. Meer specifiek staat in het regeerakkoord: “We vinden het belangrijk de kennis over onze gedeelde geschiedenis, waarden en vrijheden te vergroten. Deze maken ons tot wat we samen zijn. … Het is van groot belang dat we die historie en waarden actief uitdragen (p. 19)”.
De vier regeringspartijen hebben ook nagedacht over hoe ze dit willen bereiken. Zo lezen we in het regeerakkoord dat alle kinderen op school het Wilhelmus moeten leren, inclusief de context ervan. Ook willen ze dat alle kinderen tijdens hun schooltijd het Rijksmuseum en het parlement bezoeken. Verder wordt de nationale canon uitgereikt aan jongeren die de leeftijd van 18 jaar bereiken en aan personen die het Nederlanderschap verwerven.
In het regeerakkoord wordt echter met geen woord gerept over de “beladen” kanten van de nationale geschiedenis. Het AD suggereerde eerder op basis van uitgelekte stukken dat D66 heeft gepleit voor lessen over kolonialisme en slavernij, maar daar is in het regeerakkoord niets over terug te vinden. Uiteraard is de totstandkoming van een regeerakkoord een kwestie van geven en nemen. Zeker wanneer het min of meer een “gedwongen huwelijk” betreft tussen verschillende partijen zoals de VVD, het CDA, D66 en de CU. Toch is het erg spijtig dat juist dit punt het niet gehaald heeft in de onderhandelingen. Dit omdat, zoals ik hieronder zal laten zien, 1) Nederlanders weinig kennis hebben van dit deel van onze “gedeelde geschiedenis” en 2) een focus op het beladen verleden kan zorgen voor meer cohesie in de samenleving.
FACTCHECK - In 539 v. Chr. veroverde de Perzische krijgsheer Cyrus de stad Babylon. Babylon was destijds de grootste stad ter wereld en bovendien de hoofdstad van het tot dan toe oppermachtige Babylonische Rijk. Cyrus stond voor de taak om de hearts en minds van de Babyloniërs te winnen. In deze context vaardigde hij een bouwinscriptie uit: de zogenaamde Cyrus Cylinder. In dit document rechtvaardigt Cyrus zijn greep naar de macht en presenteert hij zichzelf als een vrome koning.
Na de herontdekking van de Cyrus Cylinder in 1879 is het document veelal geprezen om het milde beleid dat erin beschreven zou staan. Vanaf de jaren ’70 van de twintigste eeuw wordt het document – als gevolg van een propagandacampagne van de Sjah Mohammed Reza Pahlavi – zelfs beschreven als de Eerste Verklaring van de Rechten van de Mens. Deze benaming wordt door vele Iraniërs gekoesterd en is onder meer overgenomen door de Verenigde Naties. De vraag is alleen: is deze benaming terecht?
Om te kunnen beoordelen of de Cyrus Cylinder een mensenrechtendocument is, is het noodzakelijk om toetsbare criteria op te stellen. Aangezien de voorstanders van bovengenoemde claim expliciet de vergelijking maken met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, is het passend om dit document als uitgangspunt te nemen. Om als voorloper van UVRM te worden beschouwd, dient de Cyrus Cylinder daarom aan de volgende criteria te voldoen:
Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.
Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.