Het is ook verwarrend. Ons kiessysteem zit zo in elkaar dat je in de verkiezingen kunt winnen, zonder de verkiezingen te winnen.
In de verkiezingen winnen doe je bijvoorbeeld door 20 zetels te winnen en de grootste partij te worden, zoals de PVV deed. Maar de verkiezingen win je in Nederland in de formatie en daarvoor moet je na de verkiezingen heel goed tot 76 kunnen tellen. Er zijn twee partijen waarvan we met enige zekerheid kunnen zeggen dat ze deze verkiezingen gaan winnen. Dat zijn NSC en de VVD. Om de simpele reden dat er nauwelijks een coalitie denkbaar is zonder beide partijen. Een coalitie zonder de PVV daarentegen is heel goed mogelijk.
Nu is het logisch dat een partij die de grootste wordt in de verkiezingsnacht een feestje viert en daar dan nog een paar dagen euforisch over is. Maar op een gegeven moment dient er enige ontnuchtering plaats te vinden. 'Hoera we zijn de grootste! Maar we hebben minder dan een kwart van de zetels, dus we moeten afwachten of we een meerderheid kunnen vormen…' Journalisten kunnen bij die ontnuchtering helpen door duidelijk te maken dat die 76 zetels best belangrijk zijn.
Een voorbeeld van hoe je dat niet doet is te horen in podcast De Stemming (vanaf ca 39:45), wanneer Joost Vullings op 24 november tegen Xander van der Wulp het volgende zegt:
“En 37 zetels he, dat is in het huidige politieke tijdperk echt ontzettend veel, dus ik vind ook, dat als maandag partijen allemaal bij de verkenner komen en zeggen, we willen het niet met de PVV, dat kan niet. Ik bedoel, ik wil niemand dwingen […] je kan natuurlijk geen partij dwingen met een ander te gaan regeren, ik bedoel dat is ook zo […] en dat is nu eenmaal een signaal van de kiezer en[…] die mensen ondersteunen echt niet het hele verkiezingsprogramma van de PVV, dat is bij geen enkele partij zo, maar je kan om dit signaal, kan je gewoon niet heen.”
Moreel apèl voor een kabinet Wilders
Dat zijn geen ontnuchterende woorden, dat is een moreel apèl om Wilders minister-president te maken!
Goed, het was 2 dagen na de verkiezingen dus de neutrale journalist was misschien nog een beetje high van de campagne. Maar het lijkt erop alsof dat sentiment - 'we kunnen niet om ze heen' - nog steeds breed leeft. Terwijl die woorden uit democratisch oogpunt toch het best te duiden zijn als klinkklare onzin. Daarom zijn enige ontnuchterende woorden op z'n plek, niet in de laatste plek voor journalisten in de Haagse bubbel.
Verkiezingen Polen
Te beginnen met een buitenlands uitstapje, de verkiezingen in Polen. Die waren op 15 oktober en weet u nog door wie ze zijn gewonnen? Door Tusk? Of toch door PiS, de rechts-conservatieve partij die al jaren aan de macht is? PiS haalde 35,4% van de stemmen, dat is 10% meer dan Wilders! Dus dan zal de conclusie van Vullings wel zijn dat dat de winnaar is. En als andere partijen zeggen dat ze niet willen met de PiS, ‘dat kan niet! Dit is een signaal van de Poolse kiezer en daar kan je niet omheen!’
Gelukkig is duidelijk geworden dat je daar prima omheen kan en daarom is Tusk de nieuwe leider van Polen.
Waarom moet de grootste partij regeren?
In een meerpartijenstelsel als het Poolse en het Nederlandse gaat het niet om winst of verlies van individuele partijen. Je kunt er geschokt over zijn, of euforisch, maar op basis daarvan conclusies trekken over de formatie is voorbarig. Daarbij komt dat we inderdaad in Nederland de gewoonte hebben dat de grootste partij in de formatie het initiatief mag nemen. Maar niet alle gewoontes zijn goed en je kunt er van afwijken.
Gisteren in het eerste debat van de nieuwe Kamer werd ook gelijk duidelijk waarom het initiatief van de formatie maar beter bij Wilders weggehaald kan worden. Anders dan de PVV is een grote Kamermeerderheid voor toetredingsonderhandelingen met Oekraïne voor EU lidmaatschap en voor doorlopende steun in de oorlog. In een tijd van grote geopolitieke consternatie gaat de positie die de PVV internationaal wil innemen recht in tegen wat de meerderheid van Nederland wil. De PVV staat in haar isolationisme nagenoeg alleen. Het is heel redelijk daar de conclusie aan te verbinden, dat een land met zoveel buitenland, dat gericht is op internationale samenwerking, niet onder haar leiding een coalitie moet gaan vormen.
Terug naar het voorrecht van de grootste partij. Dat voorrecht bestaat niet. Natuurlijk kan het gebeuren dat de grootste partij de formatie leidt en de premier levert. Maar het is geen recht en zeker in dit geval verre van vanzelfsprekend. Dan past het journalisten die verslag doen van zo’n proces om, anders dan Vullings, daar terughoudend mee om te gaan. Want voor je het weet wakker je bij PVV-stemmers het idee aan dat hen onrecht wordt aangedaan als de PVV niet in de coalitie belandt.
Ruk naar rechts, of stapje naar links?
In de slipstream van wat dus de verkiezingswinst van de PVV wordt genoemd, is niet alleen het premierschap van Wilders aan de orde gekomen, maar ook het idee dat Nederland verder verrechtst. Het is misschien goed ook even bij dat door journalisten opgeroepen beeld stil te staan.
Op dat links-rechts-spectrum staan (volgens het Kieskompas) de volgende partijen aan de rechterkant, met achter de partij het aantal gewonnen of verloren zetels.
PVV (+20), VVD (-10), BBB (+6), CDA (-10), FvD (-5), SGP (0), JA21(-2), BvNL (-1) = -2
Alles bij elkaar heeft rechts 2 zetels verloren en links dus 2 zetels gewonnen. Heeft links zich dat al gerealiseerd? In de berichtgeving heb ik het niet waargenomen.
Natuurlijk zullen (rechtse) duiders daar iets op af willen dingen. Bijvoorbeeld dat NSC een rechtse partij is, omdat Omtzigt rechts zou zijn. Wellicht zijn daar aanwijzingen voor, maar het Kieskompas heeft op basis van alle programma’s de partijen op deze plaats op het spectrum gezet. En als je het verkiezingsprogramma geen goede maatstaf vindt dan is het nog maar afwachten hoe links of rechts die andere 19 andere mensen zijn. Waar de fractie zich op het spectrum zal positioneren is simpelweg nog niet duidelijk.
[caption id="attachment_348298" align="aligncenter" width="677"] Kieskompas verkiezingen TK 2023[/caption]
Signaal van de kiezer
Tot slot iets over dat door Vullings en anderen aangehaalde signaal van de kiezer. Over welke kiezer gaat het dan? Bedoelen ze alle kiezers? Of bedoelen ze met de kiezer, de PVV kiezer? De redenering lijkt vaak te zijn, we moeten naar het signaal van de kiezer luisteren en daarom moeten we doen wat de PVV kiezer wil. Dan lijkt me een zeer ondemocratische uitleg van de verkiezingsuitslag.
De 37ste PVV zetel is niet meer en niet minder waard, dan de tweede CU zetel, de achtste D66 zetel, de vierde SP zetel, of de enige JA21 zetel. Een groot deel van de kiezers op rechts blijkt de laatste jaren weinig partijvast en hopt van FvD (EK 2019) naar VVD (TK 2021) naar BBB (EK 2023) naar PVV (TK 2023). Door dat weinig loyale stemgedrag klotsen de zetels heen en weer van de ene naar de andere rechtse partij. Maar dat moet niet worden beloond met meer invloed, omdat die volatiele kiezer zogenaamd een signaal afgeeft. Het hoeft evenmin te worden afgestraft. Het is simpelweg niet relevant. De stem van de hoppende kiezer is niet meer of minder waard dan de stem van de stabiele kiezer. Het gaat niet om zetelwinst, of -verlies. Het gaat om het aantal zetels en de samenwerking om een coalitie te vormen.
Tot slot terug naar die woorden van Joost Vullings - "als […] partijen […] zeggen, we willen niet met de PVV, dat kan niet". Jawel Joost, dat kan heel goed. Geert Wilders heeft in de afgelopen 18 jaar voortdurend redenen aangedragen waarom partijen met democratische principes geen coalitie met hem moeten vormen. Eén van die redenen - zijn tweet waarin hij journalisten tuig van de richel noemt - zou voor jou als voorzitter van de parlementaire persvereniging ook extra reden moeten zijn om elke partij die erover denkt om met hem te regeren, zeer kritisch te bejegenen in plaats van dat toe te juichen.
Het enige echte signaal dat de kiezer bij de verkiezingen afgeeft is zijn stem op een partij. Die wordt vertaald in Kamerzetels en als je die telt zie je dat meer dan drie kwart van de zetels niet naar Wilders is gegaan. Dat betekent dat een coalitie zonder Wilders een uitstekende vertaling zou zijn van de verkiezingsuitslag.
Ruim 3 maand na de Tweede Kamer-verkiezingen van 9 juni hangt het eerste kabinet Rutte van VVD en CDA met gedoogsteun van Wilders’ PVV nog steeds boven de markt. Of dit kabinet er werkelijk komt, en of het in dat geval lang stand zal houden daargelaten: de intenties van Rutte, Verhagen en Wilders zijn duidelijk. Zij zetten alles op alles om het meest rechtse kabinet ooit te verwezenlijken. Zelfs als dat betekent dat men gedoogsteun van de reactionaire christenbroeders van het SGP moet accepteren.