De digitalisering van onze wereld heeft economisch veel mogelijk gemaakt en overhoop gehaald. Het heeft, volgens mensen als Nick Srnicek [1], een nieuw soort economische entiteit in het leven geroepen dat ze platform hebben gedoopt. Dat begrip platform vertroebelt echter meer dan ze verheldert. Net als eruit voortvloeiende begrippen als platformeconomie en platformkapitalisme.
In het eerste artikel van deze serie is duidelijk geworden dat we dat woord platform ook niet nodig hebben om onconventionele economische spelers als Airbnb beter te begrijpen. Airbnb is namelijk geen bedrijf maar een markt, waarvan ze zelf marktmeester is. Wat een markt is weten we, al is dit wel een wat ongebruikelijke markt, omdat ze geprivatiseerd is. Het is wel een vrij zuiver voorbeeld van zo’n geprivatiseerde markt. Buiten het juridische omhulsel en haar winstoogmerk, is er niets bedrijfsachtig aan Airbnb.
Dat is anders bij het onderwerp van dit artikel: Deliveroo. Dat is een meer hybride economische speler. Haar activiteiten zijn een samenstelsel van marktachtigheid en bedrijfsachtigheid.
Deliveroo - de markt
Ga naar de website van Deliveroo - hier vind je de Belgische variant, in Nederland is ze niet meer actief - en je komt op een markt voor eten. Als je iemand bent met een eetvraag dan kun je hier op zoek naar eetaanbod. Deliveroo levert de infrastructuur waarop vraag en aanbod elkaar kunnen vinden. Vergelijkbaar met Airbnb die de marktinfrastructuur voor bed and breakfasts verzorgt. In die zin is Deliveroo, net als Airbnb, ook een geprivatiseerde markt.
Als vraag en aanbod elkaar vinden, wordt de transactie via de digitale infrastructuur van Deliveroo afgehandeld. In die transactie zit een belasting verdisconteerd, waarmee Deliveroo haar marktinfrastructuur in stand houdt en daarnaast een betaling voor de dienst die ze erbij levert.
Deliveroo - het bedrijf
In het leveren van die dienst zit het verschil met Airbnb. Deliveroo levert aan iedereen die gebruik maakt van haar markt ook een dienst: de bezorging. En die dienst is natuurlijk de hoofdreden dat mensen überhaupt gebruik maken van de Deliveroo-markt. Voor die dienst heeft ze bezorgers, fietsend met kubusjes op hun rug. Die bezorgers brengen het eten van aanbod - de restaurants - naar vraag - de hongerige huishoudens. Die bezorgdienst is een conventionele bedrijfsmatige activiteit.
De manier waarop die dienst door Deliveroo georganiseerd wordt is dan weer vrij ongewoon. Allereerst vanwege de rol die software daarbij speelt. (Software die zo belangrijk is dat het algoritme zelfs een naam heeft gekregen - Frank.) Maar ook door de ongewone verhouding tussen Deliveroo en de bezorgers. Hoe dat werkt komt naar voren in het vonnis van de rechtbank in de door de FNV aangespannen zaak over werknemersrechten.
De rechtzaak
Kort iets over die (ondertussen beslechte) rechtzaak. Die draait om de vraag of de bezorgers van Deliveroo werknemers zijn, of zelfstandig ondernemers. De FNV spande de zaak aan, omdat ze zag dat de mensen die de arbeid leveren, zelf verzekeringen, vrije dagen en pensioenen moesten betalen en regelen. Wordt wat zij doen als ondernemerschap gekwalificeerd, dan worden er dus geen premies betaalt voor werknemers- en zorgverzekeringen. Dat lopen zowel de bezorgers als de maatschappij dan mis.
Die kosten voor werknemers is voor bedrijven als Deliveroo natuurlijk reden om haar bezorgers (althans, waar het de beloning betreft) niet als werknemers te willen zien. De FNV heeft de zaak in hoger beroep echter gewonnen. Dat betekent dat deze bezorgers wel als werknemers moeten worden beschouwd. Daarbij draait het, aldus de Hoge Raad (zie §3.4-3.5 van het vonnis), om de vraag of ‘de werknemer zich verbindt om in dienst van de werkgever tegen loon gedurende zekere tijd arbeid te verrichten’.
Los van de rechtszaak bieden de beschrijvingen in het vonnis ook gedetailleerd inzicht in de opmerkelijke verhouding tussen Deliveroo en haar bezorgers. Met name de marktachtige trekken waarop die bezorgdienst georganiseerd is. Het laat ook zien dat de traditionele categorieën werknemers en ondernemer niet echt toereikend zijn als we het over die bezorgers hebben.
Conventionele bezorgdiensten
Laten we ter vergelijking eens kijken hoe een conventionele bezorgdienst eruit zou zien. Als een traditioneel bedrijf de bezorging zou organiseren, dan zou dat gebeuren door een hiërarchische organisatie, met medewerkers in loondienst. Medewerkers die samenwerken op afdelingen met elk een eigen taak, of geografisch gebied. Er worden inschattingen gemaakt van de drukte en op basis daarvan een weekplanning. De daadwerkelijke drukte is voor het loon niet van belang. Het wordt door de werkgever doorbetaald, ook als er weinig te doen is. Het laat zich misschien vergelijken met de vroegere PTT.
Een andere conventionele manier van organiseren is uitbesteden aan marktpartijen. Dan moeten er ondernemers gevonden worden die elke dag in elke stad tientallen of honderden maaltijden bezorgen. Er moet voortdurend over de prijs worden onderhandeld. Elke bezorgopdracht moet worden geadministreerd, gefactureerd en betaald. Er moet constant heen en weer gebeld worden met externe partijen die snel moeten weten waar een bakje eten gehaald en waarheen het gebracht moet worden.
Beide organisatievormen lenen zich niet voor de logistieke service die Deliveroo biedt. De eerste is te inflexibel en zou relatief kostbaar zijn door de medewerkers in loondienst. De tweede vereist veel communicatie en administratie om die relatief eenvoudige dienst uit te besteden en is om die reden ook te kostbaar. Bovendien bestond er in het pre-deliveroo-tijdperk geen markt van opdrachtnemende bezorgers.
De organisatie van haar bezorgmarkt
Het leveren van een bezorgdienst, zoals Deliveroo en soortgelijke bedrijven doen, is in de eerste plaats natuurlijk mogelijk geworden door de digitale technologie. Door de beschikbaarheid van smartphones en apps die van algoritmes gebruik kunnen maken, zoals Frank, het hart van de Deliveroo-organisatie. Maar om van start te gaan was er meer nodig dan dat. Want zoals gezegd bestond er nog geen markt van bezorgers met vierkante kubusjes op hun rug die in afwachting van een bezorgopdracht rondfietsten. Er was niemand om iets aan uit te besteden, Deliveroo moest die markt zelf organiseren.
Dat deed ze in eerste instantie, niet door toekomstige bezorgers te helpen een eigen bedrijf op te zetten, maar door ze vanaf 2015 aan te nemen met een oproepcontract (§2.2). Vanaf medio 2018 stapt ze over op bezorgen via een opdrachtovereenkomst. Dan is het volgens Deliveroo zelf uitbesteden geworden en zijn de bezorgers opeens ondernemers (§2.4).
Dat met deze rechtszaak de vraag of het hier echt over ondernemerschap gaat wordt getoetst is niet zo verwonderlijk, als we een aantal praktische zaken in ogenschouw nemen. De Deliveroo outfit bijvoorbeeld. Als de bezorgers ondernemers zijn, dan verwacht je dat ze zelf kubusjes hebben waarop ze hun eigen onderneming promoten. Bel Piet, hij bezorgt graag uw friet. Maar dergelijke kubusjes zie je niet. In de praktijk gebruikt bijna elke bezorger de kleding en het kubusje van Deliveroo zelf, die hen met korting wordt aangeboden (§3.9.9). Bovendien blijkt uit de door Deliveroo opgestelde regelingen “dat de bezorgers als bezorgers van Deliveroo (her)kenbaar moeten zijn” (§3.9.10).
Wat verder opvalt:
Deliveroo neemt de administratie voor deze zelfstandige ondernemers voor z’n rekening. “De normale gang van zaken is dat Deliveroo namens de bezorger de aan Deliveroo gerichte factuur opstelt” (§2.4 / §3.8.1)
Wat er aan bedragen op die factuur staan is ook volledig aan Deliveroo. Zij stelt eenzijdig de hoogte van het loon vast. Daar hebben de bezorgers geen invloed op, van onderhandelingen is geen sprake (§3.8.2).
De ondernemers aan wie ze het bezorgen uitbesteed zijn niet zodanig ondernemer dat ze dat bezorgen zonder instructie onder de knie hebben. Want “voordat bezorgers (of hun vervangers) als zelfstandige kunnen beginnen bij Deliveroo moeten zij een aantal instructiefilms van Deliveroo hebben bekeken.” (§2.9)
Verder heeft Deliveroo voor de bezorgers een ongevallenverzekering afgesloten. (§3.11.1)
Dat uitbesteden van Deliveroo lijkt dus meer op onzelfstandig ondernemerschap. Ze neemt de bezorgers in bijna alles onder haar hoede.
Uitbesteden op een interne markt
Een telefoon krijgt de bezorger van Deliveroo niet. Wel dient de bezorger gebruik te maken van de digitale infrastructuur, van Frank. Om opdrachten aan te kunnen nemen, moeten ze ingelogd zijn. Die digitale infrastructuur moet worden geaccepteerd als werkomgeving, terwijl de bezorger volgens Deliveroo geen werknemer, maar een externe partij is.
Accepteert de bezorger die werkomgeving en logt hij of zij in dan wordt het mogelijk om bezorgopdrachten aan te nemen. Afhankelijk van de locatie ten opzichte van andere bezorgers, krijgt de bezorger ook daadwerkelijk opdrachten aangeboden. Is de afstand die andere bezorgers naar restaurant en bezorgadres moeten afleggen kleiner, dan zullen zij de opdracht aangeboden krijgen. Zij hebben dan een competitief voordeel. Andere eigenschappen van bezorgers - zoals de snelheid waarmee een bepaalde bezorger doorgaans zijn bestellingen afhandelt - spelen daarbij mogelijk ook een rol. Daarover gaf Deliveroo in de rechtszaak geen openheid. (§3.7.3)
Vanaf het moment dat een bezorger is ingelogd is hij dus in competitie met andere bezorgers, zoals op een markt. En dat we het hier over een markt hebben blijkt ook uit de hogere prijs die het algoritme voor een bezorgdienst biedt als er te weinig bezorgers zijn. Deliveroo noemt dat zelf ook ‘marktwerking’ (§3.8.2)
Deliveroo doet het dus voorkomen alsof ze bezorgopdrachten uitbesteed aan zelfstandige ondernemers op een (externe) markt. Beter kunnen we echter spreken over inbesteding aan onzelfstandige ondernemers op een interne markt. De bezorgers moeten inloggen op de digitale marktplaats, waarvan Deliveroo de marktmeester is en de enige opdrachtgever. De verdiensten zijn een gegeven. De administratie en de verzekering wordt ze uit handen genomen. En in de outfit van Deliveroo, werken ze aan de naamsbekendheid van hun enige opdrachtgever.
Conclusie
Deliveroo bestaat dus uit twee onderdelen. Ze is een private digitale markt waarop eters en restaurants elkaar ontmoeten. Wordt er een bestelling gedaan, dan levert Deliveroo daar een dienst bij. Die dienst wordt op haar eigen interne markt inbesteed aan bezorgers die elkaar beconcurreren om opdrachten, maar die eigenlijk nauwelijks zelfstandigheid kennen. De rechter heeft ze tot werknemers benoemd, maar misschien is onzelfstandig ondernemer een betere benaming [2]. Op die interne markt vervult Deliveroo zelf een dubbelrol. Ze is marktmeester en de enige opdrachtgever [3].
Deliveroo is dus een hybride constructie van bedrijfsachtigheid en marktachtigheid, waarin ze zelf verschillende rollen speelt. Daarmee wordt een glimp getoond van de mogelijkheden die algoritmes en tech bieden voor het anders organiseren van economische organisaties.
[1] De schrijver van Platform Capitalism.
[2] Er wordt ook wel over schijnzelfstandigheid gesproken, maar dat wekt de suggestie dat we of over echte zelfstandige moeten spreken, of over werknemers. Het laat derhalve deze nieuwe organisatorische constructie van de geprivatiseerde interne markt buiten beeld. Daar komt de ongewone positie van die bezorgers uit voort. Een positie die anders is dan zowel de traditionele ondernemer als de traditionele werknemer en misschien een eigen label verdient.
[3] Dat maakt haar tot een soort monopolist, of preciezer, een monopsonist - ze is op deze markt de enige koper van de bezorgdienst.
---------
Dit artikel is onderdeel van de serie Workshop Nieuw Kapitalisme. Deze serie verschijnt tevens op Substack. Geïnteresseerden kunnen zich daar inschrijven voor een nieuwsbrief, die bij elk nieuw artikel wordt verstuurd.
