Van Europa naar elders in de wereld

Meer dan tien jaar heb ik op deze plek geschreven over nieuws uit Europese landen. Elders in de wereld was oorspronkelijk de naam van Sargasso’s buitenlandrubriek. Dat werd bij een krimpende buitenlandredactie al vrij snel Elders in Europa. Maar nu, in 2025, is het meer dan ooit van belang om over de grenzen van het oude continent heen te kijken. De geopolitieke verhoudingen waarin Europa lang een stabiele factor is geweest beginnen te wankelen. Global South, het mondiale zuiden waar de overgrote meerderheid van de wereldbevolking woont, laat van zich horen. Het samenwerkingsverband van de BRICS-landen, de concurrent van de westerse G7, heeft afgelopen dinsdag Indonesië als tiende lid verwelkomd. Het is een teken dat de BRICS coalitie aan gezag wint. In het mondiale zuiden kijkt men niet langer alleen naar het westen. Afrika luistert niet meer naar ons, schreef ik vorige week. We doen er daarom goed aan meer naar Afrika te luisteren. En naar al die landen elders in de wereld waar veel te weinig naar geluisterd wordt. Iemand die dat nog niet begrepen heeft is de Franse president Emmanuel Macron. In een toespraak voor zijn ambassadeurs sprak de Franse president maandag over de militaire banden met Afrikaanse landen, die in de afgelopen jaren een voor een zijn gesneuveld. "Ze zijn vergeten ons te bedanken," zei hij. De leiders van de landen die zich de afgelopen jaren hebben losgemaakt van het Franse kolonialisme reageerden verbolgen. De militaire steun heeft hen niet bevrijd van het terrorisme. De regering van Tsjaad laakt Macron’s "minachtende houding tegenover Afrika en de Afrikanen". De regering verwijst naar de grote aantallen West-Afrikaanse soldaten die aan de Franse kant meevochten tijdens de twee Wereldoorlogen, "een feit dat Frankrijk nooit echt heeft erkend." Ook premier van Senegal, Ousmane Sonko, wijst daar op: "Als Afrikaanse soldaten (...) tijdens de Tweede Wereldoorlog niet waren ingezet om Frankrijk te verdedigen, was het mogelijk nog Duits geweest." Macron lijkt het voor Frankrijk goed verpest te hebben in Afrika. "Je crois qu'il se trompe d'époque", zei de president van Tsjaad in zijn nieuwjaarstoespraak. Oftewel: "ik denk dat hij zich in het tijdperk vergist." Een ander perspectief Het huidige tijdperk vereist een bredere blik. De Indiase schrijver Pankaj Mishra bepleit dit in een recent artikel onder de titel ‘De val van het westerse narratief’ dat in vertaling verscheen in 360 Magazine.* Hij richt zich met name op de media en vraagt om een ‘radicale herijking van hoe wij macht, geschiedenis en waarheid begrijpen. Daarvoor is een ander perspectief nodig dan het westerse wereldbeeld dat decennialang het beleid en de pers domineerde.’ De journalistieke carrière van Mishra begon bij de ‘war on terror’ na 9/11. Die oorlog heeft het ‘westerse narratief’ geen goed gedaan, schrijft hij. Het spijt hem nu dat hij daar niet eerder kritiek op heeft geleverd. ‘Hoe de meest gerespecteerde westerse media niet alleen een oorlog aanmoedigden die stoelde op onwaarheden, maar ook nog eens hielpen om die oorlog in hoge mate te racialiseren. In de fantasieën van de extreemrechtse nationalisten van nu staat een vijand met een donkere huidskleur, die minder is dan een mens en momenteel huisdieren verslindt, klaar om de westerse beschaving te vernietigen.’ De war on terror laat in Irak en Afghanistan niet alleen een militair en geopolitiek falen zien. Het is ook een moreel en intellectueel fiasco volgens Mishra. ‘En mede omdat dit fiasco nooit is onderkend zien we nu hetzelfde gebeuren in de manier waarop de westerse media berichten over Israëls oorlog tegen Gaza.’ ** Dekolonisatie 2.0 Mishra baseert zich met deze stelling vooral op de Amerikaanse en Britse main stream media. In Nederland is de berichtgeving over Gaza naar mijn mening wel kritischer. Maar het angelsaksische perspectief is ook hier nog steeds herkenbaar in de selectie van nieuws en de toon van de berichtgeving. Lange tijd domineerde het perspectief van de jaren negentig: het kapitalisme en de liberale democratie hebben de toekomst. Inmiddels wordt duidelijk dat dit verhaal niet meer klopt. Mishra: ‘Het in brede kring gangbare kader van de westerse journalistiek stoelt op westerse overwinningen: het verslaan van totalitaire regimes in twee wereldoorlogen, het na afloop op de knieën dwingen van Duitsland, Italië en Japan, gevolgd door een overwinning op het communisme tijdens de Koude Oorlog en daarna het over de hele wereld verspreiden van het westerse model van kapitalisme en democratie (…) Maar dit verhaal botst nu met een ander, veel groter verhaal, dat sterker resoneert en overtuigender is: het verhaal van dekolonisatie, dat voor de overgrote meerderheid van de mensheid de belangrijkste gebeurtenis van de twintigste eeuw is.’ Anders gezegd: het westerse narratief krijgt concurrentie van dekolonisatie 2.0, het perspectief van het huidige mondiale zuiden, het verhaal over het einde van de witte suprematie.   * Het artikel is voor 360 Magazine uit het Engels vertaald door Nicolette Hoekmeijer en in de citaten hierboven heb ik haar tekst overgenomen ** Het boek 'De wereld na Gaza' van Pankaj Mishra verschijnt in februari 2025 bij Atlas Contact  

Door: Foto: Lilmonster Michi (cc)
Foto: Flickr CC BY 2.0 DEED European Parliament - A smile hidden behind the European flag

De Europese canon (41-45)

, door

Overmorgen zijn de Europese verkiezingen en met het oog daarop blog ik deze week over de Europese canon. Vandaag vijf onderwerpen vol geweld, met ergens op de achtergrond de doorbraak van het modernisme. De Eerste Wereldoorlog werd gewonnen door de partijen die het meeste innoveerden, en vernieuwing werd het toverwoord van de twintigste eeuw.

De instorting van het Europese systeem

Periode: 1911-1922

Alternatieven: Eerste Wereldoorlog, Vrede van Versailles

De Eerste Balkanoorlog

Tussen de Europese mogendheden waren altijd fricties en spanningen, maar zolang er koloniën te verdelen waren, was er een bliksemafleider. Toen het verkeerd begon te gaan, was dat dan ook op het laatste stukje wereld dat nog niet was verdeeld: op de Balkan. Het Ottomaanse Rijk was verzwakt, Italië viel het aan in Libië (1911) en in het jaar erop vielen ook Servië, Montenegro, Griekenland en Bulgarije aan. Dat was de Eerste Balkanoorlog. Die duurde bijna acht maanden; de Ottomanen verloren vrijwel al hun Europese bezittingen. De vrede duurde één maand. Toen brak de Tweede Balkanoorlog uit, waarin Servië, Montenegro, Griekenland en het Ottomaanse Rijk zich keerden tegen Bulgarije.

In de zomer van 1914 volgde de Derde Balkanoorlog die, zoals bekend, niet gelokaliseerd bleef tot de Balkan en al snel bekendstond als de Grote Oorlog – en later als Eerste Wereldoorlog. Alle mogendheden raakten betrokken en pas in november 1918 tekende men een wapenstilstand. In de tussentijd was in Rusland de revolutie uitgebroken, die overging in een burgeroorlog, terwijl rond de Egeïsche Zee Griekenland en de Turkse Republiek nog vochten tot 1922.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Steun ons!

Mededeling

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Foto: NYU Stern BHR (cc)

Koopmacht – deel 2

, door

ANALYSE - Oproep tot een publiek debat over scheve mondiale economische machtsverhoudingen

Veel mensen denken dat na de dekolonisatie de omvang van het mondiale economische uitbuitingsvraagstuk is afgenomen. In een eerdere publicatie op Sargasso hebben Paul Schenderling en Matthias Olthaar voor het eerst op een rijtje gezet hoeveel mensen uit niet-Westerse landen er eigenlijk aan het werk zijn ten dienste van de Nederlandse economie. Het antwoord? 13.800.000. In dit tweede deel van de publicatie gaan de auteurs in op de ethische en politieke vragen die deze bevindingen oproepen.

Het maken van de berekening en het achterhalen van de achterliggende verklaringen in het eerste deel van deze publicatie zijn slechts een eerste stap. Er is een publiek debat nodig over de ethische en politieke implicaties van deze bevindingen. Wat betekent het dat wij nog steeds op zo’n grote schaal economische macht over mensen uitoefenen?

Hoe kan het gebeuren dat – weliswaar onzichtbaar maar wel namens ons – overeenkomsten worden gesloten die de meesten van ons persoonlijk nooit zouden sluiten met mensen die werk voor ons verrichten? Wat kunnen we doen om verandering te brengen in de hardnekkig scheve mondiale economische machtsverhoudingen? En welke persoonlijke en politieke keuzes zijn daarvoor nodig?

Foto: NYU Stern BHR (cc)

Koopmacht – deel 1

, door

ANALYSE - Hoeveel mensen werken er anno 2019 in verre productielanden ten dienste van u en mij? Een onderzoek van Paul Schenderling en Matthias Olthaar.

Velen voelen zich er ongemakkelijk onder: zwaar, slecht betaald werk in verre productielanden. Tegelijkertijd weet niemand hoeveel mensen dit werk ten dienste van u en mij uitvoeren. Daardoor blijft het probleem abstract en verandert er weinig. In dit artikel maken we aan de hand van een nieuwe rekentechniek voor het eerst concreet hoeveel mensen overzee werken voor onze koopkracht en openen we het debat over onze omgang met deze schokkende nieuwe feiten.

De afgelopen maanden is er in diverse media terecht veel aandacht geweest voor de omvang en impact van het Nederlandse koloniale verleden. Een rode draad in deze artikelen is dat er sprake is van een tijdvak dat is afgesloten en dat we collectief moeten verwerken. Een veronderstelling die we hierbij impliciet maken, is dat na de dekolonisatie de omvang van het mondiale economische uitbuitingsvraagstuk is afgenomen. Toch? Voordat u verder leest, zou u een eigen antwoord op deze vraag kunnen geven. Is de economische macht die wij over mensen uitoefenen en de schaal waarop dit gebeurt anno 2019 inderdaad afgenomen? Of is het gelijk gebleven of zelfs toegenomen?

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

Mededeling

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Mededeling

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Concerning Violence

, door

In de week van zijn sterven publiceerde de zwarte Franse psychiater Frantz Fanon zijn De Verworpenen der Aarde (1961), met een voorwoord van Jean Paul Sartre. Het boek werd onmiddellijk door de Franse autoriteiten verboden, en dat is ook niet zo vreemd, want Frankrijk voerde op dat moment een koloniale oorlog in Algerije en Fanon leek de Algerijnse opstandelingen aan te moedigen het Franse juk met geweld van zich af te schudden.

In het boek analyseert Fanon wat kolonialisme doet met het bewustzijn van de gekolonialiseerde volkeren, zowel op collectief als individueel niveau. Het eerste hoofdstuk, ‘Wat geweld betreft‘ is waar de documentaire Concerning Violence: Nine Scenes from the Anti-Imperialistic Self-Defense (2014) haar titel aan ontleend.

Antikoloniaal geweld is volgens Fanon onvermijdelijk, omdat kolonist en gekoloniseerde in een strijd op leven en dood zijn verwikkeld, een strijd over zeggenschap over het land, grondstoffen, zelfbestemming, bewegingsvrijheid en eigenwaarde. In het midden blijft of dat enkel een diagnose is, of voorschrift.

Regisseur Göran Olsson voorziet passages uit dat eerste hoofdstuk van illustratiemateriaal, ontleend aan de Zweedse filmarchieven.

Na een nogal bloedeloze schets van Fanons betekenis voor het postkoloniale denken door de weinig mediagenieke academica Gayatri Chakravorty Spivak, zet Olsson in negen scènes steeds kolonisator en gekoloniseerde tegenover elkaar.

Foto: alvise forcellini (cc)

Het loopt uit de hand

, door

COLUMN - Leidt vooruitgang tot meer vrede leidt of niet? Jan Pronk is er niet gerust op.

Drie vragen dringen zich op, nu we dagelijks beelden zien van oorlog en geweld. Leidt vooruitgang tot meer vrede, of juist niet? Zijn de internationale verhoudingen anders dan in 1914, bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog? Herleeft de Koude Oorlog?

Er zijn geruststellingen te over. Staten voeren steeds minder oorlog met elkaar en het aantal slachtoffers is geringer dan in de eerste helft van de twintigste eeuw. Anders dan tijdens beide wereldoorlogen werken Frankrijk, Duitsland en Engeland binnen Europa vreedzaam samen. De Koude Oorlog tussen Oost en West is afgelopen, want de ideologische tegenstellingen zijn achterhaald.

Ik ben er niet gerust op. Inderdaad, de grote oorlogen die het Europese continent eeuwenlang teisterden zijn achter de rug. De koloniale veroveringsoorlogen, die het Westen toen voerde in Afrika, Noord- en Zuid-Amerika, Azië en het Midden-Oosten, zijn verleden tijd. De onafhankelijkheidsstrijd tegen de koloniale mogendheden is eveneens voorbij en de meeste nieuw ontstane staten stellen zich vredelievend op.

Maar binnen oude en nieuwe natiestaten zijn conflicten opgelaaid die miljoenen slachtoffers hebben gemaakt. Deels vloeiden die conflicten voort uit de dekolonisatie zelf: grenzen moesten worden getrokken, staten gemaakt, naties gevormd, nieuwe machtsverhoudingen gevestigd. Deels waren het louter gevechten om de politieke macht. Deels betrof het ideologische, religieuze, etnische, tribale en culturele tegenstellingen. Vaak ging het om toegang tot grond, water en welvaart. Meestal liep alles door elkaar.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Mededeling

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

Mededeling

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.