Ongelijkheid is slecht voor iedereen

ACHTERGROND - Een documentaire over economische ongelijkheid valt moeilijk te verkopen aan studiobazen en geldschieters. Daarover vertelde Jacob Kornbluth, de regisseur van Inequality for All, in een interview met The Guardian: ‘It always sounded so dry, but then I’d tell people it’s like An Inconvenient Truth for the economy and they’d go, Ah!’

Inequality for All is een krachtige documentaire die duidelijk uitlegt hoe het kapitalisme in de Verenigde Staten de middenklasse in de kou zet en de superrijken nog rijker maakt. Tijdens de laatste bijeenkomst van Movies: Science & the City keek een bomvolle zaal gebiologeerd naar wat feitelijk een anderhalf uur durend college over rijk en arm was, gegeven door de ster uit de film, Robert Reich, professor Publiek Beleid (UC Berkeley) en voormalig minister van Arbeid.

Daarna betrad prof. dr. Jan Luiten van Zanden (UU), een van Nederlands meest vooraanstaande historici die zich bezighoudt met economische geschiedenis, het podium. Want wordt de kloof tussen arm en rijk ook hier steeds groter, of valt het allemaal wel mee?

Kloof tussen arm en rijk

Na afloop van de voorstelling geeft Van Zanden meteen antwoord op de vraag die waarschijnlijk bij iedereen door het hoofd schoot: ‘Klopt het wat ik zojuist allemaal gezien en gehoord heb?’ ‘Ja, alles klopt, op een paar details na. En het is ook al langer bekend maar het wil gewoon niet in het collectief bewustzijn doordringen dat het een groot probleem is,’ aldus Van Zanden.

Het grote probleem is dat sinds de jaren zeventig, en de daaropvolgende automatisering en de globalisering, de VS rijker en slimmer zijn geworden, maar dat veel kinderen van nu het slechter zullen gaan krijgen dan hun ouders. De arbeidslonen zijn in dertig jaar nauwelijks gestegen, maar de inflatie gaat door, de vaste lasten stijgen en veel gezinnen hebben moeite om het hoofd boven water te houden.

Armoede is een wijdverspreid fenomeen in een van de meest welvarende landen ter wereld. Tegelijkertijd is er een groep mensen die steeds meer geld krijgt: de CEO’s, de durfkapitalisten, de investeerders en de bankiers. Het gat tussen arm en rijk vergroot en de middenklasse verdwijnt.

Nou en?

Behalve dat het persoonlijke leed enorm is – in de film zien we een werkend stel, dat door de hoge vaste lasten slechts tachtig dollar op de rekening heeft staan – heeft het ontbreken van de middenklasse een negatief effect.

Zeventig procent van de Amerikaanse economie is gebaseerd op de middenklasse die spullen koopt. Doet ze dit niet, dan is er geen groei. De superrijken, oftewel de 1%, zien hun vermogen wel groeien: slechts vierhonderd(!) mensen hebben nu de helft(!) van al het private vermogen van Amerika in handen. Diezelfde mensen kapen de politiek en ‘kopen’ presidentskandidaten. Politici maken wetgeving en beleid die gunstig voor de rijken zijn. Zo is de groeiende kloof een bedreiging voor de democratie.

De onderklasse is de dupe, ze is machteloos. Denk bijvoorbeeld aan de vreedzame Occupy-demonstranten en studenten die protesteerden tegen hoog collegegeld, zij werden door de politie hardhandig werden aangepakt.

Nederlandse situatie

Jan Luiten van Zanden legt uit dat ons land te maken heeft met dezelfde spanningen als Amerika: ook wij kennen de invloed van de automatisering en globalisering. De inkomensongelijkheid is wel iets toegenomen, maar de sociale verschillen zijn lang niet zo groot als in de VS. Dit komt omdat wij een klein land met sterke instituties zijn, hierdoor is de economie veerkrachtiger. Onze welvaartsstaat beschermt de zwakkeren in de samenleving.

Ook is de ideologische discussie in de VS anders. Waar voorheen de arbeider als ‘waardescheppend’ werd bestempeld is nu de kapitalist, ofwel de rijke ondernemer, een ‘job creator‘ geworden. Maar zoals de steenrijke investeerder Nick Hanauer in de film opmerkt: ‘When somebody calls themselves a job creator, they aren’t describing the economy, although that’s what it sounds like. What they are really doing is making a claim on status, privilege and power.’

Mede dankzij dit valse argument, betalen de rijken daar minder belasting dan de armen. In Nederland is de maatschappelijke waardering anders. Wij vinden nog steeds dat de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen. Overigens is de vermogensongelijkheid wél sterk toegenomen (in Nederland heeft de rijkste één procent een kwart van het private vermogen in eigendom).

Meer belasting heffen is een optie, maar Van Zanden waarschuwt dat dit averechts kan werken. Kapitaal is mobiel, als het de rijken niet bevalt dan verhuizen ze naar Luxemburg of België. We moeten alert blijven, ook hier verdwijnt de middenklasse en men verwacht dat rond 2050 de bruto loonongelijkheid in het gemiddelde OESO-land even groot zal zijn als in de VS.

En maak je geen illusies: ook in Nederland en Brussel zijn lobbyisten actief die politici naar hun hand proberen te zetten. Van Zanden raadt iedereen aan lid te worden van een vakbond of politieke partij, want alleen collectief kun je in actie komen tegen het systeem. En dat moet, want uiteindelijk is ongelijkheid slecht voor iedereen.

De film Inequality for All is te zien op Netflix.

Via Studium Generale Universiteit Utrecht