Tegen ongelijkheid doet Rutte III keer niks

Het zal niet verbazen dat Rutte III geen grootse plannen heeft om ongelijkheid te verminderen. Kansengelijkheid, steun aan de armste en kwetsbaarste groepen, mensenrechten: het is hier een beetje geven, daar een beetje nemen, of erger, een stap vooruit en twee stappen achteruit.

Aan de hand van mijn eerdere korte serie over de aanpak van ongelijkheid in de verkiezingsprogramma’s bespreek ik de aangekondigde maatregelen in het regeerakkoord op het gebied van onderwijs, inkomen, vermogen en rechten. Drie uitspraken die Rutte III niet waarmaakt:

1: “De voornaamste ambities van dit kabinet liggen in de bestrijding van kansenongelijkheid…”

Het woord ‘ongelijkheid’ komt sowieso maar één keer voor in het akkoord, in bovenstaande zin (blz.9). Maar erg ambitieus wordt het niet. Ja, in lijn met het SER-advies, gaat er 170 miljoen euro naar vroeg- en voorschoolse educatie, wat moet zorgen voor een aanbod van 16 uur per week voor achterstandsleerlingen (wens D66). Het budget voor het onderwijsachterstandenbeleid wordt verhoogd met 15 miljoen euro per jaar, maar dat bedrag is lachwekkend laag als je weet dat er sinds 2006 zoveel is bezuinigd dat de regering in de afgelopen jaren 100 miljoen euro heeft kunnen besparen.

Die bezuinigingen zijn steeds gelegitimeerd door de definitie van ‘achterstandsleerling’ zo bij te stellen waardoor het leek dat het aantal achterstandsleerlingen was afgenomen. Realiteit is dat zo’n twintig procent van de leerlingen die extra onderwijs en aandacht nodig hebben buiten de boot vallen. Het regeerakkoord belooft dat ‘de verdeling wordt geactualiseerd’: het is een stap, maar echt ambitieus was geweest de omvang van het probleem te erkennen en een adequaat budget vrij te maken.

Vroege selectie

De regering erkent dat kansenongelijkheid wordt versterkt door vroege selectie: leerlingen moeten in groep 8 al kiezen voor een niveau op de middelbare school. “Sommige kinderen gedijen het beste in een brede of verlengde brugklas waar de uiteindelijke selectie nog even wordt uitgesteld, andere zijn meer op hun plek in een categorale brugklas”. Vroege selectie is in het nadeel van laatbloeiers, die vaker uit kansarme gezinnen komen.

D66 was in hun verkiezingsprogramma ambitieus en pleitte voor driejarige brugklassen, CDA wilde alleen brede brugklassen op de al bestaande brede scholen. Het voorstel in het regeerakkoord dat er voor ouders en leerlingen “wat te kiezen” moet zijn – in elk regio zowel brede als categorale scholen – lijk me duidelijk een niet zo ambitieus compromis tussen het idee dat leerlingen van laagopgeleide ouders meer kansen moeten krijgen maar er vooral niet getornd mag worden aan de neiging tot zelfselectie van hoogopgeleide ouders die nu juist steeds vaker kiezen voor categorale havo- en vwo-scholen. Brede brugklassen waar enkel kinderen van laagopgeleide ouders naartoe gaan zijn in de praktijk geen brede brugklassen. Verder wordt de erkenning van het probleem van vroege selectie ondermijnd door de mogelijkheid open te laten voor vervroeging van de eindtoets.

Tenslotte wil de regering het collegegeld voor het eerste jaar HBO of universiteit halveren. Na afschaffing van de basisbeurs schreven minder studenten met laagopgeleide ouders zich in. Het is tekenend dat de regering er niet voor kiest juist deze studenten extra te steunen maar iedereen een korting te geven. Duizend euro meer of minder maakt voor ouders met een goed inkomen geen verschil, maar voor ouders en studenten met een laag inkomens is het maar de vraag of deze korting op het totaalbedrag zoden aan de dijk zet.

2: “Alle groepen in Nederland gaan erop vooruit…” (presentatie regeerakkoord)

Rutte III is er naar eigen zeggen voor de “gewone Nederlander”: dat is dan de rechtse Nederlander die inderdaad lastenverlaging voor iedereen wil, en niet de helft van de Nederlanders die juist meer nivellering willen.

De regering kan prat gaan op de koopkrachtplaatjes van het CPB die laten zien dat inderdaad alle inkomensgroepen, van hoog tot laag, niet-werkend en werkend, erop vooruitgaan de komende jaren [update 28/10: toch niet iedereen gaat erop vooruit]. Maar wie de plaatjes bekijkt ziet ook dat de armste groepen er het minst op vooruit gaan (de categorie gepensioneerden uitgezonderd). Steun aan de middenklasse is zeker gelegitimeerd, vooral voor het kwetsbare midden, maar als de middenklasse het al moeilijk heeft, hoe zou de laagste inkomensgroepen dan vergaan? Maar ach, armoede in ons gave land is een keuze, nietwaar.

Rutte III geeft liever de rijkere huishoudens belastingvoordeel en laat – via verhoging van het btw-tarief van 6% naar 9% – pensioengerechtigden en uitkeringsontvangers de rekening betalen. De btw-verhoging raakt vooral de 10%-laagste inkomens die verhoudingsgewijs toch al het dubbele kwijt zijn aan btw. Daar komt nog bovenop een hogere energierekening en hogere ziektekostenverzekering. Bovendien blijft de verhuurdersheffing in stand, waardoor huurverhoging in de sociale sector niet ondenkbaar is.

Schijngelijkheid

Het is dan ook misleidend dat het CPB in haar doorrekening concludeert dat de ongelijkheid in de komende regeerperiode niet toeneemt, en op de lange termijn (ergens na 2021) een heel klein beetje zal afnemen. Het CPB berekent hier enkel de verandering van de Gini-coëfficiënt, die nu juist niet gevoelig is voor veranderingen aan de uiteinden van de inkomensverdeling. Het is schijngelijkheid: gezien de koopkrachtplaatjes lijkt het waarschijnlijker dat de ongelijkheid tussen de armste 10-20% huishoudens en de rest of de rijkste 10-20% wél zal gaan toenemen.

Staat er dan helemaal niets goeds in? Jawel: de regering wil bijvoorbeeld de inkomenspositie van zzp’ers aan de ‘onderkant’ waarborgen door een minimumloon vast te stellen, en de Wet normering topinkomens gaat ook gelden voor de politie. Maar tegenover elk aardig voorstel staat ook een akelig voorstel. Flex werk moet minder flex worden, maar vast werk wordt ook minder vast, waarmee vooral tegemoet wordt gekomen aan werkgevers en minder aan steeds kwetsbaardere werknemers. Topinkomens bij de politie worden begrensd, maar de regering wil verdere uitbreiding van de Balkenendenorm in de (semi-)publieke sector tegenhouden. Het is een stap vooruit en twee stappen achteruit.

Vermogen minder belast

Nivellering had ook gerealiseerd kunnen worden door de belastingdruk te verschuiven van arbeid naar vermogen, zoals bijvoorbeeld Piketty, het IMF en de WRR voorstellen. CU en D66 hadden dit uitgangspunt expliciet in hun verkiezingsprogramma staan, CDA en VVD niet, en het regeerakkoord doet precies het omgekeerde. Voor zowel huishoudens als bedrijven zullen vermogens minder worden belast. Zo moet de verdere afbouw van de hypotheekrenteaftrek op de euro nauwkeurig gecompenseerd worden door verlaging van het eigenwoningforfait.

Verhoging van het heffingsvrije spaartegoed van 25.225 naar 30.000 is vooral leuk voor de 40%- tot 60%-inkomensgroepen die hierdoor relatief veel onbelastbaar spaargeld erbij krijgen (hun gemiddeld spaartegoed is 26.000-36.000 euro) en mooi meegenomen voor iedereen die toch al veel spaargeld heeft. Voor de 30% laagste inkomens die gemiddeld minder dan 21.00 euro spaartegoed hebben schiet het niet op. Over een meer progressieve vermogensbelasting wordt (uiteraard) niet gerept.

Belastingparadijs

Het cadeautje aan bedrijven door verlaging van de vennootschapsbelasting is onbegrijpelijk aangezien voor hen de belastingdruk tussen 2002 en 2012 al is verlaagd en de overheid jaarlijks al een paar miljard misliep, aldus onderzoek van SOMO. Je kunt je niet aan de indruk onttrekken dat de regering voor ogen heeft dat Nederland een belastingparadijs voor bedrijven is (zie ook afschaffing dividendbelasting voor buitenlandse bedrijven).

Wel kondigt de regering aan de faciliterende rol van Nederland bij belastingontwijking aan te pakken, door belasting te gaan heffen op rente en royalty’s en een einde te maken aan brievenbusfirma’s. Ook internationaal moeten belastingparadijzen worden aangepakt. Maar hoeveel vertrouwen wekt een regering die dat al jaren roept en ondertussen gewoon het tegenovergestelde doet?

3: “En we staan pal voor het Nederland van vrijheden, democratie, rechtsstaat…” (blz.1 regeerakkoord)

Ik herinner aan de recente waarschuwing van 23 mensenrechtenorganisaties dat de mensenrechtensituatie in Nederland de afgelopen vijf jaar is verslechterd. Hartstikke mooi en urgent dus dat de regering zegt dat de Nederlandse rechtsstaat “alertheid en onderhoud vergt”, maar het is verbijsterend te zien wat de regering daaronder verstaat. (Anderzijds, wat valt eigenlijk te verwachten van regeringspartijen die in hun verkiezingsprogramma’s al maatregelen aankondigden die in strijd zijn met de rechtsstaat?)

Ja, de regering stelt uitbreiding voor van artikel 1 van de Grondwet met de gronden ‘beperking’ en ‘seksuele gerichtheid’ (hoewel, had hier eigenlijk, als het gaat om LHBTI, niet ook genderidentiteit moeten staan?). En ja, godzijdank is de wens van de VVD om voorzieningen voor uitgeprocedeerde asielzoekers te verbieden en illegaliteit strafbaar te stellen van de baan, maar het eerbiedingen van een menswaardig bestaan zou niet voorwaardelijk moeten zijn, zoals de regering wél wil: de bed-bad-brood-voorzieningen zijn enkel toegankelijk voor wie meewerkt aan terugkeer. Gemeenten mogen alleen nog tijdelijke individuele noodopvang aanbieden.

Strijdig met de rechtsstaat

Nota bene onder het kopje “Menswaardig en effectief migratiebeleid” kondigt de regering een spijkerhard migratie- en integratiebeleid aan wat een verzwakking betekent van de mensen- en burgerrechten voor asielzoekers, statushouders én kinderen. Het kinderpardon wordt niet verruimd. Het integratiebeleid voor vluchtelingen is in strijd met de rechtsstaat. Statushouders worden de eerste twee jaar volledig afhankelijk gemaakt van de overheid, hun verblijfsvergunning wordt verkort van 5 naar 3 jaar, waarna een tweede tijdelijke vergunning kan worden gegeven, voordat de statushouder een vergunning voor onbepaalde tijd krijgt. De rechtspositie, de rechtszekerheid en de waardigheid van vluchtelingen worden hiermee aangetast.

De rechtsbijstand voor asielzoekers wordt “in lijn gebracht met EU-regelgeving” – geen advocaat tenzij de IND de aanvraag wil afwijzen – wat betekent dat Nederland niet meer doet dan minimaal nodig en de facto, vanwege de supersnelle afhandeling, mensenrechten schendt. Het idee van universele mensenrechten is natuurlijk vooral iets dat in het buitenland moet worden gepromoot.

Conclusie

Of het nu gaat om meer gelijkheid op het gebied van kansen en onderwijs, de (her)verdeling van inkomen en vermogen, het verbeteren van de arbeidsmarkt- en maatschappelijke positie van kansarme en kwetsbare groepen, het bevorderen van een “inclusieve samenleving”, of het waarborgen van mensenrechten voor iedereen: tegen ongelijkheid doet Rutte III keer niks.