Moralisme vs. pragmatisme

COLUMN - Ben je moralistisch als je handelt naar je ideeën over goed en slecht? En is moralisme dan afkeurenswaardig?

Voor een filosoof is er weinig zo interessant als filosoferen met andere mensen. Ieder gesprek kan de gedachten slijpen, of ze juist afbreken door een gat tussen denken en realiteit bloot te leggen. Soms gebeurt er echter ook iets tussen die twee in. Dat overkomt mij de laatste tijd geregeld. Het werpt bij mij de vraag op: wat is het werkveld van ethiek? Waarop is ethiek van toepassing?

Als ik uitleg waar ik mij filosofisch gezien mee bezig houd op het moment, krijg ik regelmatig terug: ‘oh, ja, maar dat is dus een filosofische werkelijkheid, zo werkt het niet in de realiteit.’ Grappig genoeg is het alsof mensen dat niet eens een probleem vinden, dat iemand fulltime bezig is een gedachtewereld te creëren die met de realiteit niets van doen heeft.

Voor mij is dat echter wel een probleem, of – het zou voor mij een probleem zijn als die mensen gelijk hadden. Maar dat is nu de vraag: heeft een ethische theorie wel of niet iets te maken met de echte wereld? Ik heb de afgelopen jaren altijd gedacht van wel. Sterker nog, zo voelde dat niet alleen op papier, maar ook in de supermarkt. Daar heeft u de afgelopen tijd getuige van kunnen zijn hier op Sargasso.

Maar op het moment dat het wél te maken zou hebben met de realiteit, lijken mensen ineens veel meer problemen te hebben met een filosofische werkelijkheid. Dan loop je als filosoof, auteur, gesprekspartner het nogal grote risico dat je de term ‘moralistisch’ naar je hoofd krijgt. En dat is altijd negatief bedoeld.

Ik zat daar de afgelopen weken zo eens over na te denken; wat betekent eigenlijk ‘moralistisch’? Het leek mij dat de term afkomstig is van ‘moralisme’, dat wel zoiets zou moeten betekenen als ‘de overtuiging dat het goed is een moraal aan te hangen’. Op de Wikipedia-pagina van ‘moralisme’ vond ik – naast een bevestiging van die definitie – echter ook het volgende: ‘”Moralisten” krijgen soms het verwijt […] dat ze vanuit bepaalde morele opvattingen (in plaats van bijvoorbeeld feitelijke informatie) verschijnselen die zij als verwerpelijk zien, proberen te bestrijden, zelfs als de schadelijkheid van het betreffende verschijnsel niet gebleken is. Zo kan het pragmatisme worden gezien als een tegenhanger van het moralisme.’

Dit leek mij in eerste instantie – als het al op mij van toepassing was – een zeer rare beschrijving van hoe ik zowel op politiek als persoonlijk vlak in het leven sta. Vooral de tegenstelling die wordt gesuggereerd tussen moraliteit en feitelijkheid deed mij de wenkbrauwen fronsen. Waarom zouden die twee niet hand in hand kunnen gaan?

In tweede instantie herken ik er echter precies in wat er gebeurt als mensen me ‘moralistisch’ noemen. Op het moment dat je iets goed- of afkeurt op basis van je opvattingen over goed en slecht, roep je vaak de verontwaardiging van anderen over je af. Ineens word je – min of meer per definitie – gezien als iemand die hen iets probeert op te dringen.

Als deze verontwaardiging voortkomt uit oogkleppengedrag, dan kan ik het begrijpen: sommige mensen zijn (zo blijkt) nu eenmaal bang om over goed en kwaad na te denken, uit de vrees dat dit consequenties voor hun handelen zal hebben. Als het voortkomt uit de doordachte overtuiging dat ‘pragmatisme’ beter is dan ‘moralisme’, dan begrijp ik er echter niets van. Hoe kom je achter de effectiviteit van je handelen – de hoeksteen van het pragmatisme – als je geen doel hebt om die effectiviteit aan af te meten?

Ieder doel (ook een pragmatisch doel) vereist de overtuiging dat je beter daarnaar kunt streven dan naar iets anders. Het vereist een opvatting over hoe je een goed doel van een slecht doel onderscheidt. Iedereen die beweert een doel te hebben, heeft dus (in ieder geval impliciet) een overtuiging van goed en slecht. Mijn conclusie is dan ook: moraal is overal. De vraag is alleen wie ervoor uit durft te komen.