Minder vaak gevangenisstraf opgelegd in Zweden

ELDERS - In Zweden zijn in 2014 minder mensen gevangen gezet dan in elk van de voorafgaande zestig jaren.

Het aantal mensen dat een gevangenisstraf kreeg opgelegd daalt al langer in Zweden. In 1989 gingen nog 15.000 mensen de bak in, vorig jaar waren dat er nog geen 9.000. Ook het aantal mensen met een voorwaardelijke straf daalde. De afname van gevangenisstraffen betrof alle soorten delicten, met uitzondering van de drugshandel. De straffen voor deze categorie misdaden worden wel korter.

De Zweedse trend is niet uniek. Ook in Duitsland en Nederland daalt het aantal opgelegde gevangenisstraffen. Maar in Zuid-Europa zien we nog geen afname. Zweden heeft een lange traditie in het bevorderen van terugkeer in de maatschappij in plaats van uitsluitend straffen. Die inzet heeft er ook toe geleid dat het aantal recidivisten laag is, ongeveer 40%. Dat is de helft van de percentages gevangenen die opnieuw in de fout vallen in veel andere Europese landen (in Nederland is dat 75%).

De World Prison Population List van 2013 laat de verschillen zien van het aantal gevangenen per land. Per 100.000 inwoners hield Zweden in dat jaar 67 mensen gevangen. Ook in andere landen van Noord-Europa zien we bescheiden aantallen met uitzondering van de Baltische landen (Estland 238, Letland en Litouwen meer dan 300). Bij de andere Europese landen springen het Verenigd Koninkrijk en Spanje er uit met resp. 148 en 147 gevangenen per 100.000 inwoners. Duitsland heeft er 79, Nederland 82, België 108. Buiten Europa zien we een absolute top in de Verenigde Staten. Eind 2011 zaten daar 2.239.751 mensen gevangen, dat is 716 op de 100.000 inwoners.

Het hoge aantal gevangen in de Verenigde Staten geeft te denken. Een paar citaten uit een artikel uit 2013: 

Slechts vijf procent van de wereldbevolking leeft in de VS, maar het land herbergt 25 procent van de gevangenispopulatie ter wereld. Amerika zal weldra meer uitgeven aan gevangenissen dan aan hoger onderwijs. Sinds 1980 heeft Californië één universiteitscampus gebouwd en 21 gevangenissen. Het budget voor het California Department of Corrections and Rehabilitation steeg van ongeveer 3 procent in 1980 tot 11,2 procent in 2012. Ondertussen is de financiering van het hoger onderwijs gedaald van 10 procent 30 jaar geleden tot ongeveer 6,6 procent dit fiscale jaar. De VS heeft het hoogste percentage ter wereld minderheden in gevangenschap. De verdeling van de volwassenen onder correctionele controle is als volgt: één op 18 mannen, één op 89 vrouwen, één op 11 Afro-Amerikanen (9,2 procent), één op 27 Latinos (3,7 procent), en één op 45 blanken (2,2 procent). Het Amerikaanse Bureau of Justice Statistics concludeert dat de kans dat een zwarte man, geboren in 2001, naar de gevangenis zal gaan 32 procent is of één op drie. Voor Latino mannen bedraagt die kans 17 procent en voor blanke mannen is dat 6 procent.

En dan lazen we onlangs ook nog over de mishandeling van geesteszieke gevangenen in de VS. Wat er in Abu Ghraib en Guantánamo Bay is gebeurd wordt zo een stuk begrijpelijker. Amerika is voor veel Europese landen nog steeds maatgevend op veel gebieden. Maar van het strafsysteem kunnen we leren hoe het niet moet. Vier jaar geleden waarschuwde een Amerikaanse inwoner van Nederland voor ontsporing van het Nederlandse rechtssysteem naar aanleiding van Opstelten’s door de PVV ingegeven voorstel om minimumstraffen vast te leggen.

Geeft Zweden het goede voorbeeld? In het land van de populaire misdaadliteratuur blijven de misdaadcijfers al langere tijd op hetzelfde niveau. Het recidivecijfer van 40% vind ik minstens zo interessant. Uiteindelijk is de maatschappij toch het meest gebaat bij afname van het aantal misdaden, nog los van het feit dat er enorm veel tijd en geld verloren gaat als mensen opnieuw in de fout gaan.

Ook in Denemarken is er een relatief lage recidive van ruim 50%. De geleidelijke terugkeer van gevangenen in de maatschappij verloopt daar -voor sommige groepen- via half-way houses. Voor De Correspondent schreef Nienke de Haan vorig jaar over zo’n pension waar ook studenten wonen. De recidive lag daar nog lager dan bij andere pensions. Een ander voorbeeld is het Noorse eiland Bastøy. In Noorwegen als geheel is de recidive nog weer hoger dan in Denemarken. Voor de gevangenen van het eiland Bastøy is het slechts 29%. De meeste gevangenen wonen er in groepjes van zes bijeen in vrijstaande huizen. Ze hebben tamelijk veel vrijheid en runnen zelf een aantal bedrijfjes. Ontsnappingen komen zelden voor. Alles is gericht op rehabilitatie.

De Nederlandse filosoof en ex-gedetineerde Rein Gerritsen brengt lagere recidivecijfers in de Scandinavische landen ook in verband met de opleiding van de cipiers. “In landen als Noorwegen en Finland zijn bewaarders minimaal hbo-opgeleid, daar is het een echt beroep.”

In Finland hebben ze al in de jaren zestig geconcludeerd dat gevangenisstraf niet helpt. Het strafsysteem werd omgegooid met nadruk op een geleidelijke herintroductie in het normale leven. Ongeveer een derde van de Finse gedetineerden verblijft in een open gevangenis en de Finse instantie voor strafsancties zegt dat deze gedetineerden minder kans hebben om in herhaling te vallen. De recidivecijfers zijn met bijna 20 procent gedaald. Finland heeft nu nog minder gevangenen per 100.000 inwoners dan Zweden. De criminaliteitscijfers zijn niet gestegen.

Wat zou andere landen belemmeren om het Scandinavische voorbeeld te volgen?