COLUMN - Net als je even inkakt, prikken onze Vaste Gasten je elke werkdag om 15.30 uur weer wakker met hun scherpe pennetjes. Vandaag: Klokwerk die het naar aanleiding van de puinhoop bij Amarantis zowaar eens is met de SP.
In de jaren ’90 moesten de scholen steeds groter en zelfstandiger worden.
Grotere organisaties kunnen immers grote dingen gezamenlijk inkopen, en dat is goedkoper. Een bestuur kan bovendien efficiënter zijn als het gecentraliseerd is. En als scholen marktpartijen worden, beseffen ze vanzelf hoe afhankelijk ze zijn van de consument… en hoe gevaarlijk de concurrent is. Dan gaan ze dus vanzelf een goed product leveren tegen een lage prijs. Zo werkt immers de vrije markt!
Deze naïeve theorie is inmiddels al door talloze praktijkvoorbeelden keihard gelogenstraft. Het jongste voorbeeld heet Amarantis.
Amarantis is ontstaan als scholengemeenschap na verschillende fusies. Het gaat hier om een scholengemeenschap van 30.000 leerlingen. Amarantis adverteert op haar site met kleinschalige christelijke scholen… onder een grote paraplu. Leuk hoor. Maar het bestuur van Amarantis had in zo’n grote gemeenschap natuurlijk geen idee van wat er in de klassen gebeurde. En andersom klaarblijkelijk ook niet.
Begin dit jaar barstte de bom. Amarantis stond aan de rand van een faillissement. De onderzoekscommissie die daarop werd ingesteld kwam deze week met een rapport met scherpe conclusies. Het College van Bestuur voerde een financieel wanbeleid. In de organisatie heerste een angstcultuur, waardoor misstanden niet boven water kwamen. En er was sprake van zelfverrijking, belangenverstrengeling en vriendjespolitiek.
Voormalig topman Bert Molenkamp vindt het uitgelekte conceptrapport vooral vervelend voor zijn eigen goede naam. Hij overweegt dan ook juridische stappen tegen de commissie die het onderzoek naar Amarantis uitvoerde. We wensen hem veel succes. De politiek en het journaille zoeken maar wat graag naar een zondebok.
Maar wat we Bert in ieder geval kunnen nageven is dat hij niet de enige is die gefaald heeft. Ook de Raad van Toezicht, de onderwijsinspectie, het ministerie en de accountant hebben volgens het rapport gefaald.
Allemaal slechte mensen dus, zoals Elsevier meldt?
Onzin. De gelegenheid maakt de dief. Als de zaken op zo’n schaal uit de hand kunnen lopen, dan is er iets mis met je organisatiemodel en het toezicht.
Ik ben het niet altijd eens met de SP, maar misschien moeten we als het gaat om scholen nu eindelijk eens naar ze gaan luisteren. Al minstens een decennium lang roept de partij om kleinschaligheid in het onderwijs. ‘Scholen zouden niet meer leerlingen moeten hebben dan de conciërge nog zou kunnen herkennen,’ schrijft de SP op haar site. Een mooi ideaal.
En misschien nog niet eens zo stom bedacht. In grote organisaties is de overhead vaak helemaal niet efficiënter geregeld, want juist in grote organisaties kunnen falende afdelingen wegduiken. In een grote organisatie heeft de interne HR afdeling bijvoorbeeld helemaal geen last van die zogenaamd stimulerende concurrentiedruk. Er is immers binnen dat bedrijf maar één HR afdeling. De concurrentie is nul.
Juist om de voordelen van marktwerking te hebben dienen de scholen dus klein te blijven. Niet dat het dan niet uit de hand kan lopen… maar dan blijft dat tenminste kleinschalig, en zijn de scholen niet ’too big to fail.’
Daarbij blijft er het gevaar van de vrije markt dat concurrerende partijen niet alleen slag gaan voeren op kwaliteit en prijs. Even oud zijn pogingen klanten binnen te halen door middel van image building en puur bedrog. Daarom is het ook belangrijk dat scholen en hun begrotingen goed worden gecontroleerd op heldere maatstaven. En dat de resultaten van die metingen ook openbaar te zijn.
Zelfstandigheid is mooi, want het prikkelt de creativiteit. Maar er is controle nodig om te bezien dat die creativiteit niet op een criminele manier wordt aangewend. Want consumenten missen zonder hulpmiddelen gewoon de informatie en het overzicht.
Dat we dat in de jaren ’90 nou niet even bedacht hadden.
Reacties (14)
Het is een beetje zielig hoe men steeds van alles en nog wat op het bordje van ‘de vrije markt’ probeert te schuiven.
Een door de overheid georganiseerde, betaalde en gecontroleerde dienst? Maakt niet uit joh. Scharen we gewoon onder marktwerking.
@1: Het was mij toch echt heel duidelijk destijds dat we aan marktwerking zouden gaan werken, dus de oorsprong van deze mening is mij niet duidelijk.
Wellicht is er nooit echt “marktwerkering” geweest, maar de communicatie was helder en duidelijk.
Nederland is topzwaar. Remedie?: Aftoppen die hap.
Ennuh… marktwerking? Concureer dan met/tegen de overheid ipv
overheden uitleveren aan die zogenaamde marktpartijen.
Geregisseerde liberalisering heet dat in vakjargon.
Ik ben niet zoals de SP tegen alles wat ruikt naar marktwerking: marktwerking is gewoon een mechanisme wat altijd aanwezig is, waar men maar beter rekening mee kan houden en zo mogelijk gebruik van kan maken.
Echter: er zitten heel wat meer haken en ogen aan marktwerking dan neoliberalen graag willen toegeven. Aan de ene kant geven ze het niet graag toe omdat ze graag blijven geloven aan de mens als homo economicus en de markt als zuiverend instituut (daarmee voorbijgaand aan het feit dat mensen vaak helemaal niet zo rationeel op geld reageren en dat ook de markt gevaren met zich meebrengt, met name bedrog en zelfverrijking), aan de andere kant wellicht omdat ze juist onder invloed staan van marktpartijen en dan met name de top daarvan.
Inderdaad, marktwerking tussen scholen gewoon gebruik van maken, maar dan liever afgetopt. We hebben onze maatschappij nu ingericht als een walhalla voor grootgraaiers en bovenbazen: slappe controles, weinig echte concurrentie, en steun waar nodig. Dat moet maar eens een keer anders worden. De jaren 90 zijn voorbij en we zijn een crisis verder waaruit we weer wat lessen kunnen leren.
“.. belangrijk dat scholen goed worden gecontroleerd”
Hoe vaak gaat dat mis als ik weer lees “Ook de Raad van Toezicht, de onderwijsinspectie, het ministerie en de accountant hebben volgens het rapport gefaald”
Bij schaalvergroting – daar gaat het hier om – komt dit gebrek steeds terug, niet alleen bij scholen ook bij woningbouwklubs, ziekenhuizen, buurthuiskoepels e.d.
Stel de fusiedrift/schaalvergroting aan de kaak, niet alleen bij scholen. Ook bij overheden zoals gemeentelijke samenvoeging of de nieuwe mode de provinciale samenvoeging.
Een geslaagde fusie is een uitzondering, een mislukte regel zo valt te lezen uit de stapel onderzoeken daarover.
Marktwerking werkt in elk geval structureel niet in een paar situaties:
– ten eerste natuurlijk de monopolies/kartels: waar de aanbiedende partij(en) zoveel macht hebben dat de ontvanger geen effectieve keuze meer kan maken
– ten tweede als de gevolgen van falen bij hele andere groepen terecht komen dan degene die de keuzes maken.
– ten derde: als de gevolgen van falen te groot zijn voor de benadeelde partij.
Die laatste zijn zeker bij non-profit als zorg en onderwijs een probleem:
Falende commerciele plannen zijn tot daar aan toe (al is het vaak erg lullig voor de leveranciers die door een faillissement benadeeld worden), maar falende zorg of onderwijs is een hele andere orde. Dat geeft een machtsonevenwicht waarbij je er met een correctie achteraf simpelweg niet bent. Het lijkt me bij uitstek de taak van de overheid om die fundamentele ongelijkheid te balanceren.
Overigens werkt vrije markt ook bij wat wij verstaan onder ‘vrije markt’ niet: die is immers in hoge mate gebaseerd op zekerheden uit het juridische en economische systeem: namelijk dat als je iets afspreekt, de afspraak ook gehandhaafd wordt. In een volledig vrije economie is dat natuurlijk niet zo – tenminste, niet tot er (geheel natuurlijk) maffia-achtige structuren ontstaan die zelf die taak op zich nemen. Maatschappijen kunnen alleen maar bestaan op een bepaalde mate van zekerheid en vertrouwen – en vrijemarktfundamentalisten erkennen dat niet, waarmee hun systeem gedoemd is om te falen. (Maar goed, de meeste mensen die zeggen voor een vrije markt te zijn, zijn eigenlijk vooral voor een markt die hen meer bevoordeelt. Ik heb nog geen Republikein gezien die principieel van vervolging afziet omdat dat overheidsingrijpen is. Monsanto schroomt niet om z’n patenten te beschermen, terwijl een vrije markt ook imitatie toestaat. Etc.)
Ook zonder communist te zijn, is vrije markt een onhaalbaar en volstrekt onwenselijk concept. Geleide vrije markt (met voldoende waarborgen) is in dat opzicht echt het hoogst haalbare.
@5:
“.. dat ook de markt gevaren met zich meebrengt, met name bedrog en zelfverrijking”
Die komen zonder de markt, dus bij overheden niet voor?
@Roland: Natuurlijk wel, maar de vrije markt is daar dus bepaald geen remedie voor. We moeten er in beide gevallen rekening mee houden. Vrije-markt-idealisten denken dat dit via een systeem van natuurlijke selectie vanzelf wel zal verdwijnen. Kijk dat is nu naïef.
@Inca: Mooie reactie over all. Het punt is dat het model van de volledig vrije markt niet bestaat. Er zijn altijd wel verstorende factoren. Vrije markt-idealisten verdedigen zich vaak tegen kritiek op waar het fout is met: jaaaaah, maar dat was dan ook geen vollédig vrije markt, en daar ging het mis! Antwoord: inderdaad, domkop, maar geef nu eens toe dat je ideale situatie niet bestaat, en als je dat toch gaat doorvoeren, net doende alsof er geen verstoring is, dan gaat het pas goed mis.
Mijn idee is dat de voordelen van vrije marktwerking het meest naar voren komen bij kleine marktpartijen. Misschien niet helemaal de reden waarom de SP pleit voor kleine scholen maar op dit punt kunnen we in praktijk zeer goed door één deur. Natuurlijk geldt dat voor meer organisaties. De school is hier het voorbeeld.
Sorry, maar ik heb grote moeite met de “we” in je laatste zin “Dat we dat in de jaren ’90 nou niet even bedacht hadden.” (Doet me ook denken aan de hoofdzuster in het ziekenhuis die me om half zeven ’s ochtends wakker maakt en zegt “lusten we geen boterham?”)
Ik hoor daar namelijk niet bij. En velen met mij, zoals bijvoorbeeld de mensen van de SP, maar ook mensen van andere politieke gezindten.
Waarom schrijf je niet “wij hebben daar al heel lang kritiek op gehad, maar daar wordt niet naar geluisterd.” Omdat je iedereen medeschuldig wil maken aan dit proces?
Als je “we” gebruikt zoals jij doet, suggereer je een soort collectiviteit die echt niet bestaan heeft, en eigenlijk nooit bestaat. De politieke en bestuurlijke macht bedacht dat niet, of misschien ook wel, maar kon het gewoon geen barst schelen. En “ik” heb nooit tot die macht behoort en heb ze nooit gekozen.
Afgezien daarvan willen bestuurders niet sinds de jaren ’90 pas grotere scholen (en ziekenhuizen en zo), maar zijn ze die schaalvergroting al veel eerder begonnen. En zolang dat proces duurt geven “wij” er al kritiek op, die zij stelselmatig negeren…
Met “we” bedoel ik uiteraard dat wij als Nederland daar in de besluitvorming geen rekening mee gehouden hebben. Was toch wel duidelijk mag ik hopen? Enfin, ik ben na de jaren 90 zelfs een tijd lang actief lid geweest van de SP omdat ze de enige partij was die het marktwalhalla-denken (dat zijn piek had in de jaren 90) van vraagtekens voorzag. Dus dat “we” bedoelde ik inderdaad qua zegswijze zoals die verpleegster in jouw voorbeeld. Waarom? Simpel: jou mag de uitdrukking met “we” dan wel tegenstaan, ik vind dat eeuwige ge-“ze” nu juist weer zo kinderachtig klinken altijd. Maar goed, dit lijkt me een cosmetische discussie ;).
Laten we gewoon eerlijk zijn, deze “moeilijke scholen” zijn gewoon samengevoegd omdat de problemen niet te overzien zijn, men (bestuurders) hadden het idee dat ze het wel even zouden regelen. Een beetje zichzelf respecterende scholen (lees gymnasia) die de zaakjes op orde hebben laten zich niet ringeloren. Er zijn zoveel onoplosbare zaken op dit soort scholen dat men door de bomen het bos niet meer ziet.
Een goed verstaander heeft een half woord nodig. Niet dat het daarmee opgelost is, integendeel.
“Onzin. De gelegenheid maakt de dief.”
Wat een flauwekul smoes.
“Ja edelachtbare het werd ons veel te gemakkelijk gemaakt, en DUS ging het fout” *proest*
Wat je hier verwart, Gerrit, is de schuldvraag met de vraag hoe je iets kan voorkomen.
Of zet jij geen slot op je deur, alleen omdat als er wordt ingebroken het toch de schuld van de dief is?