Kabinet Rutte III

ANALYSE - De verkiezingscampagne is losgebarsten. Gastredacteur Hugo van Haastert blikt vooruit.

Met nog minder dan drie weken te gaan tot de verkiezingen komt de media goed op stoom. Dankzij de verschillende doorrekeningen hebben we ook al een doorkijk gekregen in de effecten van de verschillende verkiezingsprogramma’s. Mijn voorspelling, waarvan ik hoop dat die niet uitkomt: Rutte wordt wederom premier en vormt een (minderheids)coalitie rondom centrum-rechts.

Het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft een prachtige campagne gestart: Elke Stem Telt. Daarin worden de kiezers voorgesteld als een koor. Elke stem moet worden gehoord. Want in een koor brengt de combinatie van stemmen iets prachtigs tot stand. De samenklank van de stemmen is mooier dan de som der delen.

Politieke kartelvorming

Ons Nederlands parlement is bijzonder democratisch. In weinig landen is de drempel zo laag voor politieke partijen om een zetel te bemachtigen. Dankzij ons kiesstelsel herkennen veel kiezers zich in de Tweede Kamer en dat versterkt de legitimiteit van onze democratie. Kiezersonderzoek wijst bijvoorbeeld uit dat de meerderheid van de kiezers wil dat er minder immigranten en asielzoekers ons land binnenkomen en dat de inkomensverschillen kleiner worden. Die opvattingen zie je ook in de Tweede Kamer terug: de meerderheid van de Kamerleden wil de migratie beheersen (rechtse partijen) en de meerderheid van de Kamerleden wil inkomensverschillen verkleinen (linkse partijen en de PVV).

Het probleem is echter dat de vorming van de regering in Nederland minder democratisch verloopt. Volgens wijlen politicoloog Peter Mair is er sprake van een politiek kartel: partijen die graag met elkaar samenwerken en andere partijen uitsluiten. De uitsluiting van de PVV is een expliciet voorbeeld, maar impliciet worden ook SP en GroenLinks vaak uitgesloten van deelname aan het bestuur. Dat verstoort echter de band tussen kiezers en bestuur: elke stem telt, maar blijkbaar niet even zwaar.

Het kartel van VVD, CDA en D66

De PVV en de VVD zijn nek-aan-nek in de peilingen. Aangezien de meeste partijen een coalitie met de PVV uitsluiten, ligt het voor de hand dat de VVD (als zij de grootste of tweede partij wordt) het initiatief mag nemen tot regeringsvorming. Tijdens het Radio 1 debat gaf premier Rutte aan met wie hij het liefst een nieuw kabinet zou willen vormen: met het CDA en D66. Dat zijn, net als de VVD en de PvdA, klassieke middenpartijen die volgens politicoloog Peter Mair onderdeel zijn van het politiek kartel. In de Senaat hebben VVD, CDA en D66 nog net geen meerderheid, net als in de peilingen voor de nieuwe Tweede Kamer (zo’n 60 zetels). Ze liggen ideologisch dicht bij elkaar, dus het ligt voor de hand dat ze samen de kern van een nieuw kabinet proberen te vormen. Dankzij de doorrekeningen van het Centraal Planbureau en het Planbureau voor de Leefomgeving kunnen we voorspellen welk beleid deze kern gaat vormen van het nieuwe kabinet Rutte III.

Het beleid van de combinatie van VVD, CDA en D66:

• De inkomensverschillen tussen arm en rijk stijgen bij alle drie de partijen
• De uitkeringen worden licht verlaagd
• De drie partijen snijden verder in de overheid
• Er komt meer geld voor Defensie en Onderwijs
• De zorgkosten blijven gelijk, het eigen risico zal iets lager worden en de marktwerking in de zorg zal niet significant worden teruggedrongen
• De bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking blijven gehandhaafd
• De inkomensbelasting en de vennootschapsbelasting (winstbelasting voor bedrijven) worden verlaagd
• De gaswinning in Groningen wordt niet verder verlaagd
• De groene ambities zullen iets worden verhoogd

Enkele cijfers uit de doorrekeningen (bron: CPB en PBL):

De cijfers in dit summiere overzicht verwijzen naar de CPB en PBL doorrekening cijfers, die kijken naar economische en milieu effecten. Zo staat VPB voor Vennootschapsbelasting en Broeikasgassen verwijst naar de Mondiale CO2 effecten. Overigens heeft ook het Sociaal Cultureel Planbureau een studie verricht naar de partijstandpunten dat het lezen waard is. Raadpleeg voor meer informatie de brondocumenten.

Nu hebben deze drie partijen in de Senaat, en ook in de peilingen voor de Tweede Kamerverkiezingen, geen meerderheid. Om tot een meerderheid te komen zullen er nog 1 of 2 (linkse) partijen moeten worden toegevoegd aan de coalitie. Als GroenLinks bijvoorbeeld aansluit bij het kabinet, zal zij zorgen dat er groene en sociale correcties komen op het regeringsbeleid.

Het kartel mijdt ‘game changers’

De eerder genoemde voorkeuren van de kiezers worden bij de komende verkiezingen deels veilig gesteld. In de nieuwe Tweede Kamer is een meerderheid voor het beheersen van migratie (VVD, PVV en CDA staan goed in de peilingen). Maar de meerderheid van de kiezers wenst ook dat de inkomensverschillen kleiner worden, niet groter. De linkse partijen die dit voorstaan, staan gezamenlijk op verlies in de peilingen. Alleen de PVV wint fors, maar die wordt uitgesloten van regeringsdeelname.

De enige hoop om nog een forse correctie aan te brengen op deze voorspelling van een rechts Rutte III kabinet is dat er de komende weken een forse sprint plaatsvindt waarbij 1 van de linkse partijen fors inloopt op de PVV en de VVD of die partijen zelfs weet te overtreffen in de peilingen. Dat is tevens de grootste nachtmerrie van de campagneteams van de PVV en de VVD. Vandaar dat er opeens allemaal debatten worden afgezegd: hoe minder ‘game changers’ er in de media plaatsvinden, hoe kleiner de kans dat de peilingen plots in beweging komen.

Een kabinet Rutte III dat zich vormt rondom centrum-rechts zal de sociaal-economische spanningen in Nederland verder vergroten. De enige manier waarop dit scenario voorkomen kan worden, is door een forse winst van een linkse partij, waarbij GroenLinks de beste papieren heeft. Het helpt daarbij als het initiatief tot vorming van een nieuw kabinet niet bij de VVD komt te liggen. Maar dan moet er de komende dagen nog veel gebeuren in de campagne. Ik kijk uit naar flinke verschuivingen tussen nu en 15 maart!