Jongens zijn niet gebaat bij zelfontplooiing

ACHTERGROND - Als we de toename van ADHD bij jongens een halt willen toeroepen, dan moeten we het individualisme aanpakken – te beginnen bij de veel te lange schooltijd, stelt Angela Crott in haar proefschrift ‘Jongens zijn ’t. Van Pietje Bell tot probleemgeval’.

Het maatschappelijk onbehagen dat de laatste tien jaar het maatschappelijk debat beheerst, is volgens de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) een ‘veelkoppig monster’. Het ziet er voor iedereen anders uit, waardoor het moeilijk is de vinger te leggen op de precieze oorzaak en omvang ervan.

Dit maatschappelijk onbehagen wordt mede gevoed door het onbehagen van de jongen. Het werd voor het eerst aangewakkerd in 1967 toen het onbehagen bij de vrouw werd verwoord door feministe Joke Kool-Smit in haar beroemde artikel in De Gids. Volgens Kool-Smit moesten vrouwen in de maatschappij participeren. Alleen buiten het gezin kon de vrouw zich ontplooien, zelfstandig zijn en macht krijgen. Ze pleitte voor een herverdeling van de macht: de ‘diensten’ binnen en buiten huis moesten eerlijk verdeeld worden tussen man en vrouw. Dat pleidooi werd niet opgepikt door de man.

Om te zorgen dat de man in de toekomst zijn zorgend vermogen zou aanboren, werd de jongen erop aangesproken. Deze liep echter ook niet over van enthousiasme. In 1992 verscheen een brochure voor jongens over (zelf)zorg dan wel zorgzelfstandigheid: Jongens als superman. In de brochure wordt met de hulp van ‘Roeland de Redder’ getracht jongens van twaalf tot achttien jaar warm te maken voor ‘zorgen voor jezelf en anderen’. Jongens hadden echter grote moeite zich te vereenzelvigen met deze ‘held’, die geen zwaard maar een theedoek hanteerde.

Echtscheiding en kinderopvang doen jongens geen goed

In 2004 kwam de Nederlandse overheid in actie. Met een aantal (geldverslindende) radio- en tv-spotjes werd geprobeerd mannen te bewegen meer in het huishouden te doen. Een jaar later liet een promotieonderzoek zien waarom dit overheidsingrijpen zo weinig effect had gehad: hoe meer zorg- en huishoudtaken, hoe ongelukkiger de mannen werden. De vrouwen lieten zich in hun ontplooiing echter niet tegenhouden door een mokkende man of een huilend kind. Vanaf 1970 nam het aantal vrouwen dat een scheiding aanvroeg toe en vanaf 1980 groeide het aantal kinderen dat naar de kinderopvang ging gestaag.

Echtscheiding en kinderopvang doen jongens geen goed, blijkt uit onderzoek. Bij echtscheiding verdwijnt vaak de vader, van wie de jongen leert hoe een man zich gedraagt, uit het zicht. Evenals een te langdurig verblijf in de kinderopvang kan dit tot gedragsproblemen leiden. Onder deze gedragsproblemen valt met name ‘verhoogde agressie’, die vooral bij jongens wordt geconstateerd. En laat dit nu juist de eigenschap zijn die men jongens vanaf 1970 wil afleren.

ADHD is verknoopt met maatschappelijke ontwikkelingen

Het is niet alleen de vrouwenemancipatie en haar nasleep die het onbehagen van de jongen heeft aangewakkerd, ook andere twintigste eeuwse ontwikkelingen hebben daaraan bijgedragen. Zoals die in het onderwijs. De toename van de leerplicht, alle vernieuwingen die vanaf de jaren negentig werden doorgevoerd en de megascholen die toen werden opgericht, zijn allesbehalve in het voordeel van de jongen geweest. Het is geen toeval dat de toename van de leerplicht gelijk opgaat met de toename van ADHD.

‘Waarom doet niemand hier wat aan!’ riep een toehoorder na een lezing over ADHD machteloos uit. Voor haar was het duidelijk: het kon toch nooit goed zijn om kinderen ten behoeve van school ritalin te geven? Zeker niet als kinderen na het slikken van dit middel, dat tot de psychofarmaca wordt gerekend, op school opeens netjes aan hun tafel gingen leren en thuis ervaren werden als een ander kind. Aldous Huxley moet een vooruitziende blik hebben gehad toen hij in 1932 Brave New World schreef. In deze futuristische maatschappij halen vanaf de geboorte voorgeprogrammeerde en onder de drugs gehouden mensen weliswaar hun diploma’s, maar zijn verder tot weinig in staat.

Waarom blijven oplossingen uit om de toename van ADHD een halt toe te roepen? Omdat het geen op zichzelf staande maatschappelijke ontwikkeling is. Ze is stevig verknoopt met andere maatschappelijke ontwikkelingen die in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw van start zijn gegaan: de urbanisatie, de verwetenschappelijking van de opvoeding, de secularisering, de stijging van de welvaart en de toename van de leerplicht. En met die maatschappelijke ontwikkelingen die in de jaren zeventig hun beslag hebben gekregen: de vrouwenemancipatie, de democratisering en de individualisering. Naast de vrouwenemancipatie en de uitbreiding van de leerplicht moet vooral de invloed van de individualisering niet worden onderschat op het onbehagen van de jongen. Want de jongen is niet gebaat bij ieder voor zich. Hij wil deel uitmaken van de gemeenschap en dat liefst al op de leeftijd van veertien, vijftien jaar. Dan is hij er klaar voor om de maatschappij van dienst te zijn. En daarbij heeft hij niets met de emotiecultuur van tegenwoordig. Hij is niet gebaat bij navelstaren, hij wil helemaal niet zijn gevoelens uiten of zich inleven in die van anderen. Hij wil doen en aanpakken en zodoende iets voor de gemeenschap betekenen.

De jongen is een gemeenschapsmens

Het debat over het maatschappelijk onbehagen zal volgens mij vooral over (het terugdringen van) het individualisme moeten gaan. Daarbij zou – wat het onbehagen van de jongen betreft – de veel te lange schooltijd als eerste moeten worden aangepakt. Want de jongen gaat dolen als hij zich eerst langdurig als individu moet ontplooien en dan pas zijn plaats in de gemeenschap mag innemen. Hij doet het liever andersom: zich als individu ontplooien in gemeenschapsverband. En dat gemeenschapsverband begint voor hem met een gezins-, familie- en buurtverband. Kinderen zijn conservatief in de goede betekenis van het woord. Ze willen (opvoedende) aandacht van hun ouders, familieleden en anderen. Gebeurt dit niet dan komt niet alleen het opgroeien tot een evenwichtige volwassene in het gedrang, maar ook het aankweken van een gemeenschapsband. Deze band is vooral voor jongens essentieel om zich betrokken te voelen bij een gemeenschap en in het verlengde daarvan bij de hele maatschappij.

Met het terugdringen van het individualisme kan ook de diagnose ADHD (met zijn lawaai-, actie-, geldings- en exploratiedrang is de jongen immers een stoorzender voor individuele ontplooiing) aangepakt worden. Jongens willen geen etiketten als individu, maar schouderklopjes in gemeenschapsverband als aanmoediging én als blijk van goedkeuring van deze gemeenschap. De maatschappij zal daarvan de vruchten plukken omdat jongens dan hun constructieve agressie inzetten en niet hun destructieve agressie, zoals nu maar al te vaak gebeurt.

Onbehagen is niet het einde maar het begin,’ stelden Harcaoui, de Ruiter en Zuure in hun gelijknamige stuk terecht. Aan dit begin staan wij nu met z’n allen. Daarbij moeten we niet vergeten dat het niet helpt het veelkoppige monster van het onbehagen toe te spreken. Beter is het een van zijn vele koppen af te slaan, bijvoorbeeld de toename van ADHD. Dit zal het onbehagen een gevoelige slag toebrengen en de maatschappij ten goede komen.

Angela Crott is historica. Medio april verscheen bij Atlas Contact de handelsversie van haar proefschrift Van hoop des vaderlands naar ADHD’er. Het beeld van de jongen in opvoedingsliteratuur (1882-2005) (Nijmegen 2011). Deze handelsversie heeft als titel:Jongens zijn ’t. Van Pietje Bell tot probleemgeval.

Dit artikel verscheen eerder op Sociale Vraagstukken.