Hulspas weet het | De laatste keizer en het Zweedse drama

COLUMN - Een volledig dorp uitgemoord. Goed, het was aan de Zweedse oostkust en het gebeurde 1500 jaar geleden, maar de vondst is toch redelijk bizar. Zweedse archeologen hebben nog maar een deel van het dorp opgegraven, maar het ziet ernaar uit dat alle inwoners op bloedige wijze zijn gedood. Mannen, vrouwen, kinderen. En het vee werd gewoon achtergelaten. Alfsdotter et.al. publiceerden hun gruwelijke vondst in het archeologie-vakblad Antiquity, vorige week woensdag. De New York Times pikte het op en schreef er een fraai artikel over. Met daarin de volgende zinsnede:

The presence of Roman gold coins in the fort also suggested that the massacre happened after the fall of the Western Roman Empire in 476 A.D., which could have created a power struggle on the island, according to the researchers.

De vondst is bizar, maar deze opmerking natuurlijk ook. Er zijn (nog) geen sporen gevonden van de daders. Eigenlijk weten we ook niets van de slachtoffers. Laat staan dat de onderzoekers iets kunnen zeggen over het motief voor deze slachtpartij. Was het een lokaal incident, of werden meerdere dorpen zo behandeld? We weten het niet. Op grond van typologische kenmerken (het uiterlijk van de materiële resten) dateren de onderzoekers het gebeuren op eind vijfde eeuw. En dan een verband leggen met de val van de laatste keizer, helemaal in Rome? Dat gaf een power struggle aan de Zweedse kust?

Het zou natuurlijk kunnen dat de New York Times iets te kort door de bocht is gegaan. Maar nee. De krant maakt zijn reputatie waar. De publicatie in Antiquity bevat de volgende passage:

The suggested date of the Sandby borg massacre corresponds to the period after the fall of the Western Roman Empire in AD 476, an event that had a significant impact on large parts of Europe, including southern Scandinavia (Lund Hansen 1987; Fischer 2005; Heather 2006; Hedeager 2011). The assault on Sandby borg may have been the result of subsequent power struggles on the island, at a time when the political map and power structures were being rewritten across the European continent.

The fall of the Western Roman Empire – zo geformuleerd, zoals dat in de geschiedenisboekjes gebeurt, klinkt het inderdaad alsof er in 476 een schokkende gebeurtenis plaatsvond. Met wie weet repercussies tot in Zweedse dorpjes. Maar achter deze korte historische markering, hoe handig ook, gaat een hele eeuw vol compleet chaotische gebeurtenissen schuil.

Het westelijk deel van het Romeinse Rijk was na de splitsing van het Rijk (omstreeks 400) al vrij snel uiteengevallen. Germaanse volkeren drongen naar binnen en gingen elkaar te lijf, waarop de provincies voor zichzelf begonnen: Spanje, Gallië, Brittannië, Beieren. Zo tegen 450 was in het westen van het voormalige Rijk weinig meer over dan wat stukken in Italië. De rest was uiteengevallen. En Italië zélf was het strijdtoneel van Germaanse (en ook wel door de Oost-Romeinen gestuurde) legeraanvoerders.

Kortom, het wereldrijk zakte langzaam maar onverbiddelijk weg in een sociale en economische crisis. De keizerstitel werd een speeltje voor machthebbers. Dan weer werd een oude, zwakke senator op de troon gezet, dan weer een jochie. Als ze maar niks deden. Het enige dat in 476 gebeurde was dat aanvoerder Odoaker (hij was eigenlijk een Hun, maar zijn leger bevatte van alles) de laatste volstrekt onbelangrijke keizer,  het jochie Romulus Augustus, wegstuurde.

Gezien de talloze bloedbaden in die tijd een opmerkelijk vreedzaam gebaar. Er waren er voor veel minder vermoord. Maar Odoaker schonk het keizertje een villa in de buurt van Napels. En daar zat hij zijn dagen uit. Niemand die daarna nog op het idee kwam om een westelijke keizer te aan te wijzen. Wat moest je ermee? (En de oostelijke keizers hadden geen geld, en geen zin, om zich direct met die puinhoop genaamd Italië te bemoeien.) Die chaos zou nog vele decennia aanhouden. Tot de komst van Garibaldi, zogezegd.

Maar… de historici hebben gelijk. In 476 kwam er officieel een einde aan the Western Roman empire. Zo staat het in de boekjes. Alleen had bijna niemand dat toen in de gaten. En wat de eventuele gevolgen elders betreft: we weten dat heel Europa zo rond 500 één groot chaotisch strijdtoneel was, waar langzaamaan nieuwe lokale machten ontstonden. We weten dat de Frankische koning Clovis zich in die tijd bekeerde tot het christendom.

Maar verder… over wat er gebeurde tussen Parijs en Stockholm bijvoorbeeld, weten we helemaal niets. We kennen rijke graven, er waren welvarende steden, enorm veel eenvoudige dorpjes. Er is in Noordwest-Europa ongetwijfeld het nodige gebeurd. Maar het idee dat die gebeurtenissen veel van doen hadden met wat er in Italië gebeurde, is uiterst onwaarschijnlijk. Het idee dat de wegsturen van de kleine Romulus naar Napels ‘a significant impact on large parts of Europe’ had, is volstrekt bizar.

Waarom dan die opmerking? Ik denk dat zoiets voortkomt uit een gevoel van frustratie. Archeologie maakt de geschiedenis tastbaar. Maar het blijft ook tasten in het duister. Het is vaak zoeken naar het grotere geheel. Dan hebben historici het veel makkelijker. Die gooien hun netten uit over hele continenten. Die praten over ‘de val van het West-Romeinse rijk’ alsof het om een pakje boter gaat. Dat gesprek, over grenzen en eeuwen, daar kunnen archeologen vaak niet aan deelnemen. Ze zitten vast in de modder van het hier en toen.

Dan kom je bij een mooie, opmerkelijke, lugubere vondst gemakkelijk in de verleiding om toch te proberen ‘Het Grote Verhaal’ te vertellen, Dat is prima. Als je maar bedenkt dat achter de jaartallen waar historici zo achteloos en indrukwekkend mee strooien, vooral veel chaos en onzekerheid schuil gaat.

Laten we het er maar op houden dat daar in Zweden een zeer lokale vete tussen dorpen een bloedig einde had.