COLUMN - Wat of ik als historicus en als Amsterdammer nou vond van de historische excuses die burgemeester Halsema onlangs maakte voor het slavernijverleden? Ik had de vragensteller graag een wijs en diepzinnig antwoord gegeven, maar ik heb geen uitgekristalliseerde mening. Dat wil niet zeggen dat ik niet een paar losse, half uitgewerkte gedachten zou hebben.
Kentheorie
Om te beginnen zit er aan zo’n historisch excuus een kentheoretisch aspect. Niemand zal ontkennen dat het geweldig goed was toen Willy Brand door de knieën ging voor het monument voor de Getto-opstand in Warschau, want zowel hijzelf als de andere aanwezigen hadden de Tweede Wereldoorlog meegemaakt. Het maken van een excuus voor iets dat lang geleden is gebeurd veronderstelt dat er zoiets zou zijn als een overerfbaarheid in slachtofferschap en daderschap. Ik weet niet goed hoe ik zoiets zou kunnen onderbouwen.
Begrijp me niet verkeerd: er bestaan historische continuïteiten en die zijn met het sociaalwetenschappelijke instrumentarium te onderbouwen. Maar ik weet gewoon niet goed hoe ik slachtofferschap na het verstrijken van tijd nog kan documenteren. Als ik lees dat een intelligent en gewaardeerd schrijver als de Libanees Amin Maalouf oppert dat het Westen zich moet verontschuldigen voor de Kruistochten, bekruipt mij een zekere ergernis. In de eerste plaats omdat “het” Westen niet bestaat en in de tweede plaats omdat naar mijn idee de Ottomaanse periode de historische continuïteit heeft gebroken.
Het is niet dat ik geen oog zou hebben voor de problemen in het Midden-Oosten, en ik ben niet zo bot dat ik geen rekening wil houden met gevoeligheden die ik zelf ervaar als irrationeel, maar als van mij een excuus wordt gevraagd, wil ik het begrijpen kunnen. Ik zoek een bepaalde vorm van intersubjectiviteit waarbinnen ik overtuigd kan worden dat ik, als westerling, iets moet doen om het leven voor een Libanees prettiger te maken. Anders zou het excuus immers onoprecht zijn. Iets van “jij je excuus, ik m’n rust”.
Hoewel ik dus echt niet afwijzend sta tegenover historische excuses, begrijp ik niet goed hoe slachtofferschap en daderschap na een bepaalde tijd nog documenteerbaar zijn. De stelligheid waarmee sommigen erover spreken, begrijp ik niet goed. Ik heb in de academische discussie ergens een epistemologische afslag gemist.
Gevolgen
Een criterium dat ik zou kunnen bedenken is: er zijn gevolgen die nog steeds doorwerken. Dit speelt bij de discussie over het slavernijverleden. Amsterdam verdiende geld met de driehoekshandel, kon een prachtige grachtengordel aanleggen, ontvangt daarom nog steeds toeristen en verdient eraan. Omgekeerd zijn de gebieden waar de Hollanders de slaven vandaan haalden, gedestabiliseerd en ondervinden ze daarvan nog steeds de gevolgen.
Die zijn niet per se financieel. Er is weleens gewezen op het feit dat zoveel gezinnen met een Caraïbische achtergrond incompleet zijn – de vader is nogal eens met de noorderzon vertrokken – samenhangt met de incomplete gezinnen uit de slavernijtijd. Op punten als deze valt best iets recht te zetten en ik voor mij had niet het idee dat de excuses van Halsema misplaatst waren.
Maar is dat genoeg? Ik weet het niet goed. Hier speelt de problematiek van de verzoening.
Verzoening
Historische excuses zijn bedoeld om een situatie vol verstoorde verhoudingen te beëindigen. Toen Willy Brand door de knieën ging, opende hij de weg naar een dialoog. Het excuus is dus een manier om te zeggen “het onvoltooid verleden moet voltooid verleden worden”. We zitten hier in de sfeer van de transitional justice en de dilemma’s zijn dezelfde: als je kiest voor gerechtigheid, verruil je mogelijk de ene frustratie voor de andere; kies je voor rust, dan is er geen gerechtigheid.
Ik haal Maimonides weer eens aan, die heeft geschreven over de wijze waarop iemand na een kwade daad weer in de gemeenschap kan worden opgenomen. Dat extrapolerend naar gemeenschappen die weer door één deur moeten kunnen, zijn er vier dingen nodig: (a) het inzicht dat er iets verkeerd is, (b) de openlijke erkenning daarvan, (c) het ongedaan maken van de problemen en (d) dat er stappen worden gezet om herhaling te voorkomen.
Ik mis in de discussie over het slavernijverleden een visie op (d). Dat staat niet op zichzelf. Ik mis het ook bij de excuses die bewindslieden zo vaak maken: er is een “sorry”, misschien is er een betaling, en daarna moet het dan voorbij zijn. Maar zo is het niet. (c) is het wegnemen van symptomen. Oplossen doe je pas met (d). Een inspanningsverplichting om onvrijheid en gedwongen arbeid te vermijden dus. Daar zal geen weldenkend mens tegen zijn, maar ik zie nog niet zo snel consensus over, pakweg, de onvrijheid van ZZP-ers.
Tot slot
Een excuus dat is gevraagd, heeft niet de waarde van het excuus dat iemand maakt die zélf tot inzicht is gekomen. Ik ben wat sceptisch over excuses voor het slavernijverleden omdat ze tot stand komen na een campagne. Het zijn, om zo te zeggen, afgedwongen excuses. De gedragsverandering die nodig is om tot verzoening te komen, zal bij menigeen niet van harte zijn en dus leiden tot ergernis. Zoals gezegd: in situaties van transitional justice kan de keuze voor gerechtigheid er ook een zijn voor een ander soort frustratie.
Het is vleiend als mensen mij als historicus en als Amsterdammer om een mening vragen, maar ik weet het gewoon niet. En u, lieve lezers, weet het ook allemaal niet zo zeker. Dus houd de discussie over dit gevoelige onderwerp rustig.
[Dit stuk wordt gereblogd op #GrondslagenNet, de groepsblog van archeologen, classici en oudhistorici.]
Reacties (47)
Wat mij bij de excuses van een gemeentebestuur hindert is dat dit bestuur staat of in elk geval behoort te staan voor alle inwoners van de stad. Het is een totaal ander bestuur dan het elite- stadsbestuur van ondernemers en handelaren dat eeuwen terug verantwoordelijk was en profiteerde van de slavernij. Namens wie sprak Halsema? Toch niet namens de vele nabestaanden van slaafgemaakten die in haar stad wonen? Of namens de nabestaanden van de Amsterdammers die vroeger ook zijn uitgebuit door de leden van het koloniale stadsbestuur?
“[ Halsema ] benadrukte dat ‘geen enkele nu levende Amsterdammer’ schuld heeft aan het verleden. ‘Als bestuur nemen wij wel onze verantwoordelijkheid hiervoor.’ Voor de actieve betrokkenheid van het stadsbestuur bij het slavernijsysteem biedt ze ‘namens het college van burgemeester en wethouders, excuses aan.’”
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/halsema-biedt-excuses-aan-voor-slavernijverleden-amsterdam~bb19ec62/
De gemeente Amsterdam bestaat sinds 1850. De enige overeenkomst tussen het huidige gemeentebestuur en het stadsbestuur in de 17e en 18e eeuw is dat ze deels hetzelfde grondgebied bestuurde. Loze excuses derhalve.
Juridische trucjes die je nooit hoort als we ergens trots op zijn.
De stad Amsterdam bestaat sinds 1275.
Het Koninkrijk der Nederlanden bestaat sinds 1815, ga je die truc ook gebruiken om alle verantwoording voor zaken vóór 1815 af te wijzen?
Is geen truc, maar geschiedenis. De stad bestaat inderdaad sinds ongeveer 1275. Na die tijd is het bijvoorbeeld nog gekoloniseerd door Spanje (tot 16e eeuw) en Frankrijk (rond 19e eeuwwisseling). Het zou raar zijn als Spanje en Frankrijk daar nu nog excuses voor zouden moeten maken.
Inderdaad, je kan nog wel realistisch gezien excuses maken voor het feit dat de uiteindelijke afschaffing van de koloniale slavernij nog zo lang heeft geduurd (binnen Nederland was het al in de 16e eeuw verboden).
Van mij mag men loze excuses maken, maar raar vind ik het wel.
Ik zit anders wel nog te wachten op Franse excuses en de knoken van de Mosasaurus terug, die de Fransen destijds hier zijn komen wegroven.
Gelukkig hebben we intussen Bèr gevonden, “en dee is viel sjoener!”
Het stadsbestuur van toen was een kongsi van rijke families. Ik vind het vreemd dat een hedendaags gemeentebestuur zich daarvan als opvolger ziet.
Wel of geen excuses maakt de zaak zo zwart-wit, dichotoom, er wordt een keuze afgedwongen.
Terwijl de overgang natuurlijk geleidelijk is: hoe langer geleden, hoe minder het huidige stadsbestuur te maken heeft met het historische stadsbestuur.
Maar naast dingen die nu heel anders zijn, zijn er ook continuïteiten: de stad Amsterdam bestaat nog steeds, en heeft nog steeds een burgemeester en een bestuur. Als er nog een instantie is die zich wél nog (enigszins) verantwoordelijk voelt voor dit verleden, dan is zoiets als een stadsbestuur een logische keuze. Ook vanwege de functie die ze in de hedendaagse samenleving heeft. De excuses gaan namelijk misschien nog wel meer over de huidige verhoudingen dan over het verleden, zoals Jona ook mooi beschrijft.
Overigens mooi genuanceerd stukje van Jona
[ dat een hedendaags gemeentebestuur zich daarvan als opvolger ziet. ]
Misschien niet zozeer opvolger maar zeker wel erfgenaam van de lusten en de lasten, of je dan nu leuk vindt of niet.
Stel, jouw ouders zijn schatrijk geworden door hun zakenpartner te vermoorden. Na jaren komt de zoon van de vermoorde zakenpartner bij jou om compensatie vragen. Zeg je dan f**k you, ik ben niet verantwoordelijk voor wat mijn overleden ouders deden, maar ik accepteer wel lekker de erfenis?
Lekker persoonlijk en op scherp.
Maar voor een goede vergelijking van het dilemma gaat het niet om de zoon, maar om de achterkleinkinderen van de vermoorde zakenpartner die bij jou als achterkleinkind verhaal komen halen.
Inderdaad een goede vergelijking.
Ik zie niet in waarom de achterkleinkinderen zouden mogen profiteren van het geld dat ooit door moord verkregen is.
Die achterkleinkinderen hebben zowiezo niet gewerkt voor dat geld.
Anderzijds moet je wel ergens een keer een punt achter zetten.
Anders wil ik de nazaten van de Vikingen en Romeinen en Fransen nog wel even ter verantwoording roepen.
Je bedoelt dat Nederland in allerlei geluks- en welvaartslijstjes altijd net onder Scandinavië bungelt, en wij zo bezien dus achtergesteld zijn?
Nee.
Dat Nederland altijd net onder Scandinavië bungelt, komt doordat onze overheid lievert taken verzaakt door iets “eigen verantwoordelijkheid” te noemen.
De moordenaar is maar 1 van de 8 voorouders van deze achterkleinkinderen, er zitten twee generaties aan vermogensontwikkeling tussen, het vermogen is verdund over alle achterkleinkinderen. Kortom: vrijwel onmogelijk om aan te tonen welk deel van het vermogen nu nog aanwijsbaar is bij elk individueel achterkleinkind. En wat precies de compensatie moet zijn aan elk individueel achterkleinkind van de vermoorde zakenpartner, want die schade is op dezelfde manier verdund.
Om het even concreet te maken: een van de achterkleinkinderen van de moordenaars is misschien pedagogisch medewerker in de kinderopvang, een van de achterkleinkinderen van de vermoorde zakenpartner advocaat op de zuidas. Is het dan redelijk dat de eerste de tweede moet gaan compenseren?
Zo is het ook met dit soort historische excuses.
Nee, bij invoering van de gemeentewet is de gemeente alleen verantwoordelijk gehouden voor het beheer van het archief van de Stad Amsterdam. Ik moet zeggen dat ze dat in Amsterdam goed doen.
Precies wat ik al zei; Juridische trucjes die je nooit hoort als we ergens trots op zijn.
[verwijderd]. Openbaar maken van het verleden is een veel beter antwoord dan loze excuses. Laat het Amsterdams archief naar nu juist mee bezig zijn.
[verwijderd]
Ander voorbeeld. Stel een bedrijf vindt een grote olievoorraad en krijgt het voor elkaar om de boeren die boven dat olieveld een bedrijf hebben weg te jagen, samen met een corrupt gemeentebestuur. De boeren belanden in de armoede en de meeste van hun nakomelingen kunnen zich daar niet aan ontworstelen. Het bedrijf verdient bakken met geld. Zou het dan gepast kunnen zijn dat dat bedrijf veel generaties later excuses aanbiedt aan de nakomelingen van die boeren? Ook al zitten er ondertussen andere mensen in de directie? En ook al is het huidige bedrijf formeel misschien niet eens meer dezelfde rechtspersoon die destijds die boeren belazerde?
Alle mensen die van het succes van het bedrijf profiteren, profiteren van het wegjagen van de boeren destijds.
Want mede door die actie kon het bedrijf kapitaal genereren, investeren, enzovoorts.
Dus zolang mensen profiteren van het bedrijf, zijn excuses (en schadevergoeding) op z’n plaats.
En blijkbaar is iedereen – ook die boeren – mee laten profiteren van dat bedrijf toch te veel gevraagd. Daar hebben ze meer aan dan aan afgedwongen excuses.
Alleen zijn die vrekkige Hollanders voor zoiets niet in de wieg gelegd.
Als excuses maken al te veel gevraagd is, dan is een schadevergoeding dat al helemaal, zou ik denken.
Excuses zijn een vorm van erkenning.
Schadevergoeding is het verkeerde woord, dat indiceert schuld. En die ligt bij overleden generaties.
Wat wel is gebleven is de bevoorrechte positie waarin velen in Nederland zich bevinden. En ook velen niet.
Die bevoorrechte positie is het gevolg van het verleden. Wat het verschil gaat maken is of deze bevoorrechte positie ingezet wordt om de samenleving eerlijker te maken, of dat deze ingezet wordt om zichzelf een betere positie te verwerven.
En dat laatste is wat al decennia aan de gang is. Alsof je een race houdt en denkt dat deze eerlijk is als 1 deelnemer een F1-auto heeft en de ander op een step deelneemt.
Nee, juridisch impliceert schadevergoeding aansprakelijkheid. Dat is niet noodzakelijk hetzelfde als schuld. Als je een erfenis accepteert van iemand, bijvoorbeeld, en na het overlijden van die persoon wordt er nog een schadeclaim ingediend, dan ben je daarvoor gewoon aansprakelijk als erfgenaam. Zelfs als de claim hoger is dan de hele erfenis. Hoe onschuldig je zelf ook bent.
Hier moet ik toch wel een beetje om grinniken. Kun je een betere smoes krijgen als man als je achter de andere vrouwen bent aangeweest? ‘Nee, schatje, echt, ik kan er niets aan doen, Dat ik altijd naar andere vrouwen kijk komt doordat mijn over- overgrootvader vroeger slaafgemaakt was, echt, eerlijk schatje, ik zweer het, ik kan er niets aan doen, je moet klagen bij die witten, niet bij mij.’
Een verklaring voor bepaald gedrag is niet automatisch ook een excuus. Als ik een stommiteit bega begrijp ik achteraf soms best waarom ik dat deed, maar dat wil nog niet zeggen dat het daarmee ook goed te praten is.
Dat in Europa zuivel stabiele gezinnen zijn, komt mede doordat de kerk ruim 15 eeuwen aangedrongen heeft op huwelijkse trouw.
En dat heeft nooit 100% succes gehad.
Dus dan kun je nagaan wat er gebeurt als de hoogste autoriteiten op de plantage vinden dat sec alleen dient om nieuwe arbeidskrachten te kweken.
[ moet ik toch wel een beetje om grinniken. ]
In plaats van te grinniken is het zinvoller eerst wat dieper op de zaak in te gaan.
– was de cultuur van gebroken gezinnen reeds in Afrika aanwezig vóór de transatlantische slavernij?
– ontstond de cultuur van gebroken gezinnen reeds in Afrika doordat Afrikaanse slavenhandelaren gezinnen uiteentrokken en los verkochten?
– ontstond de cultuur van gebroken gezinnen pas doordat slavenhouders veelvuldig gezinnen uiteentrokken/verkochten, of leefden juist vele gezinnen generaties lang op dezelfde plantage?
– ontstond de cultuur van gebroken gezinnen pas na de opheffing van de slavernij omdat mannen elders buiten de plantage werk gingen zoeken en hun gezin langdurig verlieten?
– is de cultuur van gebroken gezinnen nog aanwezig in Afrika?
– is cultuur van gebroken gezinnen sterker aanwezig naarmate meer generaties slaaf waren?
Over al die overpeinzingen is het nodige geschreven.
En het zijn niet alleen mannen, ook de vrouwen kunnen de cultuur in stand houden: “Lieve dochter, de beste echtgenoot is een goede opleiding zodat je economisch zelfstandig kunt zijn”.
Oh, nu hebben de negerinnen het gedaan? Dat laatste (je diploma is je eerste man) is toch vooral een pragmatische aanpassing aan dat mannengedrag. Niet noodzakelijkerwijs een instandhouding ervan. Of had je een Lysistrata-opstelling verwacht?
[ Oh, nu hebben de negerinnen het gedaan? ]
Geen onlogische conclusie trekken a.u.b.
Ik vind dat we over moeten gaan naar punt d. (d). “Een inspanningsverplichting om onvrijheid en gedwongen arbeid te vermijden dus.” Ja de slavernij was verwerpelijk, sorry en nu discriminatie en uitbuiting grondig bestrijden. Maak daar beleid op en help landen die tot onze koloniën behoorden naar een hogere standaard.
Maak daarvoor een deltaplan en benoem dat van mijn part als “herstel betaling”.
Kunnen zo de neuzen dezelfde kant op? Ik hoop het want deze discussie is klaar, afgerond.
Inderdaad.
Een kleine kanttekening: “help landen naar een hogere standaard” houdt ook in dat een goed en democratisch bestuur ontwikkeld wordt.
Geld geven aan corrupte uitbuiters hoeft natuurlijk niet.
Ik denk meer aan het redden van natuur, investeren in alternatieve energiewinning, opleiding locals, en dit alles aansluitend op wat ter plekke gebruikelijk is. Dus met de mensen daar, niet voor de mensen daar. Uitsluitend geld geven is fout. Laat men maar zelf bedenken wat er nodig is. Dat kan prima.
[ Ik denk meer aan het redden van natuur, ….]
Er blijft zo niet veel over van je “en nu discriminatie en uitbuiting grondig bestrijden” uit #5.
Jawel hoor want wie komt dit ten goede? Daar gaat het toch om, of wil je iedereen x euries geven. Daar schieten we niks mee op.
Er werken hier kinderen in de kobaltmijnen?
Er sterven hier buitenlandse werknemers bij de bouw van het stadion?
De aspergestekers worden hier geslagen en afgeperst?
Dat komt vanzelf goed, want we gaan jullie helpen bij het redden van natuur, investeren in alternatieve energiewinning, opleiding locals en zo voorts.
Zoiets bedoel je, Reinaert?
Zeker, want ik ben voetbalfan :)
Tsjonge wat een vaardigheid om zaken valselijk voor te spiegelen, wellicht ook een gave.
Ook de huidige slavernij moet worden bestreden.
Hier gaat het over wat onze voorouders ooit hebben gedaan, waardoor o.a.. Nederland mede rijk is geworden. Ik voel mij daar niet schuldig over. Ik vind wel dat in het hier en nu daar wat tegenover gezet mag worden. Ik vind wel dat je mag constateren dat dit verleden in het hier en nu nog doorwerkt. Zo eenvoudig is mijn stellingname. Daarmee is het probleem niet opgelost, maar ik denk dat het helpt als je hier en nu erkent dat slavernij goed fout was en is en dat je helpt dit uit te bannen, te beginnen door de vroegere koloniën daarin te ondersteunen. Ik pleit dan voor acties die alle inwoners daar ten goede komen.
Dat je huidige uitbuiting net zo goed moet bestrijden is een wel heel open deur.
En het redden van de natuur en de andere voorbeelden die ik geef helpen wel degelijk een land mee opbouwen. Dat is zinvol voor een hele bevolking. Draagt bij aan haar welzijn en welvaart.
Maar goed je kan je ook uitputten in het afzeiken van ideeën van anderen, over een koloniale houding gesproken!
In het artikel staat: “Een inspanningsverplichting om onvrijheid en gedwongen arbeid te vermijden dus. Daar zal geen weldenkend mens tegen zijn, maar ik zie nog niet zo snel consensus over, pakweg, de onvrijheid van ZZP-ers”.
Daar refereer jij aan. Een heel gebruikelijk idee tegenwoordig om het officiële eind van de slavernij (officiëel destijds in grote delen van de wereld althans) te herdenken maar niet zonder actief de nog bestaande (vormen) van slavernij te bestrijden, waar ook ter wereld. Ook in Limburg.
Als je daaraan refereert moet je niet komen met “het redden van natuur, investeren in alternatieve energiewinning, opleiding locals en zo voorts”.
[ over een koloniale houding gesproken! ]
Ga vooral door de plank mis te slaan.
Weet je wat koloniaal is? Mensen voorschrijven waar jij ze precies mee gaat helpen, wat zij moeten veranderen. In plaats van geld geven en ze zelf hun prioriteiten laten bepalen.
Over de plank misslaan gesproken, in mijn antwoord op Co Stuifbergen schrijf ik: “en dit alles aansluitend op wat ter plekke gebruikelijk is. Dus met de mensen daar, niet voor de mensen daar. Uitsluitend geld geven is fout. Laat men maar zelf bedenken wat er nodig is.”
Je hebt niet gelezen wat ik schrijf, want ik ga niemand iets voorschrijven zoals jij onterecht beweert. Ik pleit hier, waarvoor jij ook zegt te pleiten. Wel opletten graag.
En waarom zou je niet met de maatregelen kunnen komen die ik noem?
Het bevorderen van ieders welzijn/welvaart, lijkt, neen is, heel bevrijdend.
En natuurlijk mag en moet je specifiek zijn waar dat kan en kans heeft, ook in Limburg.
Maar er is nogmaals niets mis met generieke maatregelen, dat helpt ook.
Nederland heeft heel precies bij gehouden hoe de plantage-eigenaren zijn vergoed en op papier staat ook wie de slaven waren die na de afschaffing nog een aantal jaren op de plantages moesten werken. Je kunt pleiten voor geldelijke vergoeding voor de nazaten, tweede en vaak al derde generatie. Maar bereik je alle nazaten, hoe hoog moet die vergoeding zijn, wie betaalt, en moeten de Ashanti (zij vingen slaven) daar niet aan mee betalen? En zijn er rijke families wiens nakomelingen beboet moeten worden?
Dat is een onmogelijke puzzel.
Daarom dus een fonds, een deltaplan, om te helpen, met generieke maatregelen die ook eerder geaccepteerd zullen worden.
Het WK voetbal (hoe triest ook) zal niet worden geboycot.
Je schrijft zelf: “Ja de slavernij was verwerpelijk, sorry en nu discriminatie en uitbuiting grondig bestrijden. Maak daar beleid op en help landen die tot onze koloniën behoorden naar een hogere standaard.” Discriminatie en uitbuiting bestrijd je niet met natuurbeheer e.d.
Bovendien betrek jij herstelbetalingen in de argumentatie en daar heb ik het dan weer nooit over gehad.
[ Het WK voetbal (hoe triest ook) zal niet worden geboycot. ]
Ook dat heb ik nooit gesuggereerd.
Zoals het goede democratische bestuur in Nederland?
Een overheid die geen uitvoering wil geven aan gerechtelijke uitspraken (Urgenda)? die zowat elk dossier verprutst? waar voor 12 miljard uitgaven geen duidelijke administratie is gevoerd? waar 130 landen incl de VS pleiten voor een minimum belasting wereldwijd, Nederland tegen stemt?
Een incompetente leugenaar die demissionair blijft zitten waar hij zit, geen verantwoording af legt, geen regeerakkoord heeft waar hij aan gebonden is. Is dat goed democratisch bestuur?
Het hele idee dat je deze ongelijkheid met ‘geld geven’ kunt oplossen laat zien dat het probleem nog groot aanwezig is. Geld is een onderdeel, maar het hele systeem is rot. Het systeem moet veranderen, de wereld moet eerlijker.
@ Frank789 We kunnen nog lang welles/nietes doen. Ik houd daar niet zo van. Je stelt domweg dat wat ik bedenk niet kan. Tsja echt een argument.
@ Imgikke Je hebt inderdaad wel bekwame en gewetensvolle bestuurders nodig.
[ Ik houd daar niet zo van. ]
Het is geen welles/nietus.
[ dat wat ik bedenk niet kan. ]
Je kunt natuurbeheer e.d. steunen, dat kan.
Ik zeg dat het niet past in de bestrijding van hedendaagse slavernij en dat jij een mix maakt met een soort “herstelbetalingen” die niks met de bestrijding te maken hebben.
En ik zeg dat als je specifiek voor de voormalige koloniën een plan maakt om daar het welzijn en de welvaart te verhogen dat dit helpt om uitbuiting te bestrijden.
Het voorkomt daarbij een eindeloos mieren geneuk over wie welke vergoeding moet krijgen.
Daarbij moet je inderdaad de uitbuiting elders, bijvoorbeeld in de bollenstreek, bestrijden en gericht ook.
Er is meer samenhang tussen maatregelen dan je denkt. Welles dus, als je tenminste buiten kaders kunt denken.