COLUMN - Vlak na de val van de Berlijnse muur voorspelde de politicoloog Francis Fukuyama “Het einde van de geschiedenis”. Bij gebrek aan geloofwaardige alternatieven voor de combinatie van economisch marktliberalisme en democratie zou volgens Fukuyama op termijn de hele wereld het Westerse systeem adopteren. Natuurlijk stuite deze thesis op veel kritiek. Eén van de meest bekende daarvan kwam van Samuel Huntington. In een essay in 1993, getiteld “The clash of civilizations”, argumenteerde hij dat toekomstige conflicten cultureel van aard zouden zijn, waarbij hij met name conflicten tussen Islam en het Westen voorspelde. De aanslagen van 11 september 2001 leken Huntington gelijk te geven en brachten de vooraanstaande journalist Fareed Zakaria ertoe om in 2001 ‘het eind van het eind van de geschiedenis‘ te verkondigen.
In de afgelopen weken lijken een aantal gebeurtenissen tegen Huntington’s theorie te pleiten. Ten eerste was daar de toenadering tussen Amerika en Iran, die illustreert dat de situatie in het Midden-Oosten helemaal niet lijkt op een eenvoudig conflict tussen culturen. De Amerikaanse toenadering tot Iran maakt ‘Westers’ Israël behoorlijk nerveus. Israël onderhoudt op haar beurt een anti-Iraanse samenwerking met het islamitische Saoedi-Arabië. Deze initiatieven worden gedreven door realpolitik en niet door wederzijdse liefde, maar ze weerspreken het idee dat er sprake is van twee monolithische culturele blokken die tegenover elkaar staan.
Ten tweede is de oorlog in Syrië illustratief voor de grote verdeeldheid in de moslimwereld. Het conflict is al een tijd lang een proxy-oorlog voor een veel breder Soeni-Sjiitisch conflict, met de golfstaten, Al-Qaeda en het Westen aan de ene kant, en Irak, Iran, Syrië en Hezbollah aan de andere. Radicale islamisten hebben weliswaar een antiwesterse retoriek, maar richten in de praktijk hun pijlen vooral op andere Moslims. Hoewel Al-Qaeda nog steeds een bedreiging vormt voor het Westen, heeft de organisatie in zijn bestaan acht keer meer moslims dan Westerlingen vermoord.
Daarbovenop kwam vorige week ondersteuning voor Fukuyama uit land met het grootste bevolkingsaantal ter wereld. Fukuyama haalde in zijn essay de derde bijeenkomst van het elfde Chinese volkscongres in 1978 aan, waarin grote economische hervormingen werden doorgevoerd. Afgelopen week vond de derde bijeenkomst van achttiende congres plaats, waarin werd afgesproken dat de staatsmonopolies zullen worden aangepakt en een nieuwe ronde markthervormingen zal plaatsvinden die 1,3 miljard mensen mee zal zuigen in het kapitalisme. Een verder argument voor Fukuyama kan volgende week uit Vilnius komen, waar de Oekraïne besluit of het zich door middel van een vrijhandelsverdrag met Europa aan de Russische invloedssfeer ontworstelt.
Natuurlijk betekent dit alles nog niet dat het einde van de geschiedenis aanstaande is. De Chinezen besloten vorige week bijvoorbeeld niet tot meer politiek liberalisme. De verspreiding daarvan ging na de val van de muur erg snel, maar is het laatste decennium gestagneerd: de democratie-index van The Economist is nog op hetzelfde niveau als 2006. De vergelijkbare index van Freedom House laat zien dat hoewel het percentage landen dat als not free bestempeld wordt sinds de val van de muur gedaald is van 37% naar 24%, de daling over het laatste decennium slechts één procentpunt bedroeg.
Doemdenkers zullen er wel blijven, maar een oneindige olieworstelpartij tussen culturen lijkt niet in het verschiet te liggen. In plaats daarvan kunnen we voorzichtig over het eind van het eind van het eind van de geschiedenis spreken.
Reacties (13)
Ik vind dit soort visies altijd erg tekort doen aan de werkelijkheid. Er is geen einde van wat dan ook of het moet het einde van de mensheid, de wereld, het heelal zijn. Systemen als de mens en de wereld zijn evolutionair. Systemen waar systemen botsen. Er zal altijd ontwikkeling zijn met botsing. Waar botsing is is conflict. Waar conflict is ontstaat synthese, toenadering en uiteindelijk integratie. Maar dat is geen einde van de ontwikkeling want in het nieuwe systeem ontwikkelen nieuwe ideeën en dus ontstaan er nieuwe botsingen. In een globale wereld zal een nadering tot een (1) systeem zijn. Maar door interne of externe factoren kan zo’n bevolking geïsoleerde groepen krijgen die zich weer onafhankelijk ontwikkelen en het begint van voren af aan. Een soort ‘game of life’.
Er is alleen ontwikkeling.
“Einde van [het einde van het (Einde van de geschiedenis)]” is altijd tijdsafhankelijk en beperkt geldig. Het “einde van” is een dom concept.
Ik verwacht een geschiedenis op basis van groepen/individuen, eigenbelang, voedsel, energie, materialen, tekorten en overschotten.
Dat geeft een model van geschiedenis.
En dat zal meer de waarheid zijn dan “het einde van”.
Geschiedenis bestaat niet uit gebeurtenissen, geschiedenis is een beweging van gebeurtenissen op basis van actoren.
“waar de Oekraïne besluit of het zich door middel van een vrijhandelsverdrag met Europa aan de Russische invloedssfeer ontworstelt.”
Ah, er zit weer een koude winter voor de Oekraïners aan te komen, want er is vast nog wel een gasconflict dat Poetin uit de ijskast kan halen. Ik denk dat de zuidelijke helft van het voormalige Oostblok er verstandig aan doet om zo snel mogelijk de energievoorraden aan te vullen.
@1 Wat je zegt over botsingen klopt natuurlijk. Fukuyama’s idee is niet dat er nooit meer conflicten zullen zijn, maar wel dat er geen grote ideologische kloven zullen zijn die de wereld in tweeen verdelen, zoals tijdens de koude oorlog.
Ik raad je aan het stuk van Fukuyama te lezen, hij gaat daarbij uitgebreid in op de punten die je noemt, inclusief de mogelijkheid dat nieuwe ideologieen zullen ontstaan. Hij bouwt daarbij op de Duitse filosoof Hegel, die net als jij de begrippen synthese en integratie gebruikt, maar daarbij volhoudt dat synthese leidt tot vooruitgang (en uiteindelijk tot dus tot steeds minder conflict).
@1: Eens. Het gaat in deze analyses ook veel te ver door alleen al het “westen” op 1 culturele hoop te gooien. Europa is echt wel wat anders dan de VS/Canada en Zuid Amerika idem. Uit de recente schermutselingen met de Russen moeten we constateren dat daar ook weer heel andere normen en waarden gelden. En ik vermoed dat een islamiet in Afghanistan of Pakistan weer een heel andere kijk op de wereld heeft dan in bvb Egypte. En dan zijn er nog de verschillende Aziatische stromingen. Ik vond de Yoegoslavische oorlog altijd wel een mooi voorbeeld hoe complex de wereld kan zijn. Zo rond Srebenica liggen daar wel vier historische of culturele grenzen: 1. Westers schrift vs Cyrillisch schrift. 2. Christelijke cultuur vs Islam; 3. West Romeinse rijk vs. Oost Romeinse rijk; 4. Rooms Katholicisme vs. Orthodoxe Kerk. Conflicten hebben vaak hun basis in allerlei historische tegenstellingen die aan de hand van een calamiteit pas boven komen drijven. En dat zal altijd zo zijn. Niks einde geschiedenis; geschiedenis is inderdaad een beweging.
@4 Dat is goed gezien: Huntington praat ook veel over ex- Joegoslavie in zijn these over culturele conflicten.
Toch is het niet zo makkelijk om zomaar voorbij te gaan aan het feit dat bijna niemand meer in orthodoxe versies van communisme en facisme gelooft en dat islamitische theocratieen met grote instabiliteit te maken hebben. Het is moeilijk “grote verhalen” aan te wijzen die echte competitie vormen voor liberalisme.
Het aantal landen waarin de mensenrechten echt gerespecteerd worden door de overheid valt bijna op een hand te tellen, en dat zijn maar kleine landjes die een miniem deel van de wereldbevolking vertegenwoordigen. De VS martelen openlijk, Rusland is zelfs in naam steeds minder een democratie, China is nog even autocratisch als altijd. Europa doet mee met geheime CIA vluchten en het uitleveren van verdachten aan de VS en het kan niemand iets schelen dat iedereen de hele tijd afgeluisterd wordt.
Een vrije blije democratische wereld zonder ideologische conflicten?
Het einde van de geschiedenis en alle varianten daarop zijn overwinnaarsgelul. Dronken van het feestje worden ze overmoedig. Adolf en Napoleon spraken over duizendjarige rijken, en ook Fukuyama’s einde der geschiedenis was maar een heel kort leven beschoren.
@3: Zolang er een (1) een systeem lijkt te ontstaan lijkt ook de ideologie tot een (1) te convergeren. Zodra er isolatie ontstaat – geïsoleerde groepen – verdwijnt dat en verdwijnt dus ook het einde van de geschiedenis.
Dat is op een wat langere tijdschaal minder theoretisch dan het lijkt. Energie, voedsel, communicatie kunnen allemaal makkelijk worden verstoord en isolatie teweeg brengen.
@3 : Ik raad je aan het stuk van Fukuyama te lezen […] Hij bouwt daarbij op de Duitse filosoof Hegel…
Ik heb niet alles gelezen maar wel veel. Onderschat je lezers nooit, zelf als is het maar een commentaar op een blog als tijdvulling van de dag.
@9 sorry, ’t was niet pedant bedoeld. Ik vond het alleen interessant dat zowel jij als Fukuyama het over integratie en synthese hebben, maar een andere conclusie trekken.
@8 Mijn interpretatie van Fukuyama is dat de de wereld steeds geintegreerder raakt, en er dus steeds minder groepen geisoleerd raken. Toekomstige conflicten met of tussen deze groepen zullen “achterhoedegevechten” zijn zonder wereldwijde gevolgen. Dit gaat er wel van uit dat deze groepen een vorm van autocratie, communisme of facisme aanhangen, en geen nieuwe, superieure samenlevingsvorm uitvinden (wat natuurlijk mogelijk, en zelfs te hopen is).
Ik ben het met je eens dat er op lange termijn veel onzekerheid is over de voedsel-, water- en energievoorziening, met grote potentie voor conflict. Maar dit zijn geen ideologische conflicten, waar F zijn essay zich op concentreert.
@11: Maar dit zijn geen ideologische conflicten, waar F zijn argument zich op concentreert.
Mijn punt is dat groepen/individuen, eigenbelang, voedsel, energie, materialen, tekorten en overschotten vanzelf ideologieën creëren. Ideologieën waar we nu zelfs nog geen weet van hebben. Vandaar mijn verzet tegen ‘Het einde van’-ideologieën.
@12 Dat valt natuurlijk niet uit te sluiten en is een valide kritiek, maar zeggen dat dat “vanzelf” gebeuren zal is net zo speculatief als zeggen dat het niet gebeuren zal. Hier is wat F erover schrijft (uit zijn 1989 essay)
“While it is impossible to rule out the sudden appearance of new ideologies or previously unrecognized contradictions in liberal societies, then, the present world seems to confirm that the fundamental principles of sociopolitical organization have not advanced terribly far since 1806. Many of the wars and revolutions fought since that time have been undertaken in the name of ideologies which claimed to be more advanced than liberalism, but whose pretensions were ultimately unmasked by history. In the meantime, they have helped to spread the universal homogenous state to the point where it could have a significant effect on the overall character of international relations.”