De vroege Stoa (3): De weg naar geluk

Tijdens het Hellenisme kregen de Academie van Plato en de Peripatetische school van Aristoteles gezelschap van nieuwe filosofische stromingen, zoals het Cynisme, de Cyreense School en het Epicurisme. De bekendste was de Stoa. 

Zenon van Kition was behalve stoïcijn ook asceet. Net als de cynici leefde hij eenvoudig. Hij was echter minder provocatief dan de cynici en had een meer conformistisch karakter. Ook hield hij er niet van de aandacht te trekken, of zich te omgeven met veel mensen. In die zin lijkt hij op Epikouros.

Alles ligt van tevoren vast

Op theoretische gronden verschilt hij echter sterk van de epicuristen. De verwerping van het (epicurese) geloof in toeval is fundamenteel voor het stoïcijnse deterministische geloof. Dat alles van tevoren vastligt, staat aan de basis van de stoïcijnse opvatting dat de mens fundamenteel verbonden is met de wereld waarin hij leeft.

Alles wat gebeurt, heeft invloed op ons leven, en ons leven heeft invloed op alles wat gebeurt. Haal één radertje uit het systeem, en het is niet meer hetzelfde. Wij zijn als mensen deel van het geheel, onlosmakelijk verbonden met de hele kosmos, die naar redelijke wetten luistert.

Het is volgens Zenon dan ook allerminst toevallig dat wij mensen begiftigd zijn met de capaciteit die logische rede van de kosmos te begrijpen. We maken er immers deel van uit. Zodoende hebben wij mensen het natuurlijke vermogen om de natuurwetten te doorgronden en ons daarnaar te richten. De menselijke logica als natuurgegeven.

De weg naar het geluk

Er is daarnaast ook een moreel verschil tussen Epikouros en de Stoa. Volgens de stoïcijnen laat Epikouros zich, door genot als maatstaf te nemen, afleiden van de werkelijke zin van ons bestaan. Het is niet zo dat stoïcijnen zich afwendden van alle genot, wat soms gedacht wordt. Maar zij zagen het ook niet als maatstaf, iets om je naar te richten. Door zich te richten op genot, laat men zich volgens de Stoa afleiden van waar het werkelijk om gaat. Genot is tijdelijk. Écht geluk valt alleen te bereiken als we ons richten op de wetten van de natuur.

Dat doen we volgens de stoïcijnen door ons niet te verzetten tegen de dingen die ons overkomen. Een stoïcijn beseft dat elke gebeurtenis plaatsvindt omdat het nu eenmaal moet gebeuren. En hij beseft dat het aanvaarden van de natuur zoals zij is de enige manier is om gelukkig te worden. Dit is de kern van de stoïcijnse filosofie.

De vroege stoïcijnen

Rond het marktplein of drukke publieke plaats van iedere zichzelf respecterende Griekse stad bevond zich een stoa, een overdekte zuilengang. Zo ook in Athene. Een van deze zuilengangen, de Beschilderde Stoa, was de plek waar Zenon filosofeerde met zijn aanhangers. Net als de peripatetische school van Aristoteles (van de peripatos), ontleent de Stoa zijn naam aan de vaste ontmoetingsplek.

De Stoa zou vijf eeuwen lang dominant zijn in de westerse filosofie, tot diep in de Romeinse tijd. In tegenstelling tot het epicurisme, dat grotendeels onveranderd bleef, heeft de Stoa een hele ontwikkeling doorgemaakt: van de Vroege Stoa, via de Midden-Stoa naar de Romeinse Late Stoa.

De eerste die de school na Zenons dood leidde, was zijn leerling Kleanthes. Hij voegde weinig nieuwe dingen toe aan de leer. Zijn opvolger Chrysippos schreef meer dan honderd boeken en is uiteindelijk de geschiedenis ingegaan als degene die de Stoa verder inhoud gaf. Hij is samen met Zenon de belangrijkste filosoof van de Vroege Stoa.

Chrysippos schreef over van alles, vooral veel over logica en fysica, maar ook over emoties. Daarover morgen meer.

Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.