Tijdens het Hellenisme kregen de Academie van Plato en de Peripatetische school van Aristoteles gezelschap van nieuwe filosofische stromingen, zoals het Cynisme, de Cyreense School en het Epicurisme. De bekendste was de Stoa.
Zenon van Kition was behalve stoïcijn ook asceet. Net als de cynici leefde hij eenvoudig. Hij was echter minder provocatief dan de cynici en had een meer conformistisch karakter. Ook hield hij er niet van de aandacht te trekken, of zich te omgeven met veel mensen. In die zin lijkt hij op Epikouros.
Alles ligt van tevoren vast
Op theoretische gronden verschilt hij echter sterk van de epicuristen. De verwerping van het (epicurese) geloof in toeval is fundamenteel voor het stoïcijnse deterministische geloof. Dat alles van tevoren vastligt, staat aan de basis van de stoïcijnse opvatting dat de mens fundamenteel verbonden is met de wereld waarin hij leeft.
Alles wat gebeurt, heeft invloed op ons leven, en ons leven heeft invloed op alles wat gebeurt. Haal één radertje uit het systeem, en het is niet meer hetzelfde. Wij zijn als mensen deel van het geheel, onlosmakelijk verbonden met de hele kosmos, die naar redelijke wetten luistert.
Het is volgens Zenon dan ook allerminst toevallig dat wij mensen begiftigd zijn met de capaciteit die logische rede van de kosmos te begrijpen. We maken er immers deel van uit. Zodoende hebben wij mensen het natuurlijke vermogen om de natuurwetten te doorgronden en ons daarnaar te richten. De menselijke logica als natuurgegeven.
De weg naar het geluk
Er is daarnaast ook een moreel verschil tussen Epikouros en de Stoa. Volgens de stoïcijnen laat Epikouros zich, door genot als maatstaf te nemen, afleiden van de werkelijke zin van ons bestaan. Het is niet zo dat stoïcijnen zich afwendden van alle genot, wat soms gedacht wordt. Maar zij zagen het ook niet als maatstaf, iets om je naar te richten. Door zich te richten op genot, laat men zich volgens de Stoa afleiden van waar het werkelijk om gaat. Genot is tijdelijk. Écht geluk valt alleen te bereiken als we ons richten op de wetten van de natuur.
Dat doen we volgens de stoïcijnen door ons niet te verzetten tegen de dingen die ons overkomen. Een stoïcijn beseft dat elke gebeurtenis plaatsvindt omdat het nu eenmaal moet gebeuren. En hij beseft dat het aanvaarden van de natuur zoals zij is de enige manier is om gelukkig te worden. Dit is de kern van de stoïcijnse filosofie.
De vroege stoïcijnen
Rond het marktplein of drukke publieke plaats van iedere zichzelf respecterende Griekse stad bevond zich een stoa, een overdekte zuilengang. Zo ook in Athene. Een van deze zuilengangen, de Beschilderde Stoa, was de plek waar Zenon filosofeerde met zijn aanhangers. Net als de peripatetische school van Aristoteles (van de peripatos), ontleent de Stoa zijn naam aan de vaste ontmoetingsplek.
De Stoa zou vijf eeuwen lang dominant zijn in de westerse filosofie, tot diep in de Romeinse tijd. In tegenstelling tot het epicurisme, dat grotendeels onveranderd bleef, heeft de Stoa een hele ontwikkeling doorgemaakt: van de Vroege Stoa, via de Midden-Stoa naar de Romeinse Late Stoa.
De eerste die de school na Zenons dood leidde, was zijn leerling Kleanthes. Hij voegde weinig nieuwe dingen toe aan de leer. Zijn opvolger Chrysippos schreef meer dan honderd boeken en is uiteindelijk de geschiedenis ingegaan als degene die de Stoa verder inhoud gaf. Hij is samen met Zenon de belangrijkste filosoof van de Vroege Stoa.
Chrysippos schreef over van alles, vooral veel over logica en fysica, maar ook over emoties. Daarover morgen meer.
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.
Reacties (2)
Genot is tijdelijk. Écht geluk valt alleen te bereiken als we ons richten op de wetten van de natuur.
Dan moet je natuurlijk wel weten wat de wetten van de natuur zijn.
Ik krijg de indruk dat in de praktijk de adviezen van de filosofen niet veel verschillen.
Ik krijg de indruk dat de antieke filosofen serieus probeerden verstandig te leven, maar het lijkt alsof ze zich soms te veel verdiepen in haarkloverijen.
Is het verschil met Epikouros nou echt zo groot?
Die indruk heb ik zelf ook wel eens ;). Maar toch bestreden de stoicijnen en epicuristen elkaar eeuwenlang. Wat wij vanuit onze positie zien, zijn overeenkomsten, maar dat komt wellicht ook omdat wij zelf in een echt andere tijd leven. Van ons perspectief uit geef ik je echter gelijk, ook met dat scherpe oordelen over hoe geluk te bereiken: de Epicuristen richtten zich op genot, maar dan wel op duurzaam genot, en de Stoïcijnen zich het zich leren verenigen/verzoenen met hoe de zaken nu eenmaal zijn, maar komen daarbij vaak wel bij hetzelfde uit.
Hoewel ik de verschillen toch wel interessant vind. Die komen later in deze serie geregeld terug, maar een heel belangrijk verschil was dat de stoicijnen geloofden dat alles eigenlijk ‘voorbeschikt’ was, en de Epicuristen zich daartegen bleven verzetten. Dat is denk ik ook nu nog een belangrijk verschil. Ook wel interessant is een verschil dat mijns inziens onverwacht is: de Epicuristen hielden zich graag maatschappelijk afzijdig, omdat carriere maken volgens hen niet veel genot brengt en veel ellende. De stoicijnen hielden zich ondanks hun determinisme en in onze ogen wellicht ook nogal fatalistische levenshouding toch juist veel bezig met maatschappelijke carrieres, omdat ze dat als hun lot en plicht beschouwden.