De prijs die wij mensen voor taal betaald hebben: een slechter geheugen

VERSLAG - De vraag in hoeverre mensapen taal hebben, of kunnen leren, of in ieder geval rudimenten hebben van menselijke taal heeft de mensheid lang gefascineerd, en terecht. Het is evolutionair gezien heel wonderlijk dat wij zoiets zo ingewikkelds bezitten – daar moeten onze naaste verwanten toch op zijn minst al enkele sporen van laten zien?

Op het symposium over taal en getal waar ik nu ben is ook een van de grootste deskundigen op dit gebied aanwezig, de Japanse primatoloog Tetsuro Matsusawa. Hij gaf een fascinerende presentatie over decennia onderzoek naar de cognitieve vaardigheden van mensapen, die hij zowel in hun natuurlijke habitat overal ter wereld als in fraai geconstrueerde, de natuurlijke situatie zoveel mogelijk benaderende, omstandigheden heeft bestudeerd.

Zo kan hij nu laten zien dat chimpanzees kleurennamen kunnen leren. Of in ieder geval dat ze een spelletje kunnen spelen waarbij ze eerst een kleur te zien krijgen en daarna een rijtje Japanse karakters die kleurennamen weergeven, en dan feilloos het juiste karakter eruit kunnen kiezen; of omgekeerd: ze krijgen dan een karakter te zien en wijzen de juiste kleur aan. Zoals ze ook een spelletje kunnen spelen waarbij ze een aantal balletjes op het scherm zien en daarna het juiste getal kunnen aanwijzen.

Nu zijn dit op zichzelf nog vrij onschuldige puzzeltjes die op het eerste gezicht een wel heel primitieve oervorm van taal aanduiden: je associeert een willekeurig symbool met een of andere stimulus. Spectaculairder is dat de apen daarbij ook onderhevig zijn aan het Stroop-effect.

Dat effect is bekend uit onderzoek naar mensen. Wanneer je in het onderstaande plaatje links de verschillende kleuren van de letters moet benoemen, is dat moeilijker dan wanneer je dat rechts moet doen. Je wordt in het eerste geval gehinderd door de betekenis van de woorden die je ziet. Het gaat daardoor een enkele keer soms mis, maar in ieder geval doe je er al is het maar een fractie van een seconde langer over. De associatie van het symbool blijkt zo sterk dat je hem niet kunt uitschakelen.
Matsusawa’s chimpanzees bleken ook last te hebben van het Stroop-effect: wanneer ze een roodgekleurd karakter zagen dat ‘geel’ betekende, vonden ze het moeilijker om daarna het karakter voor ‘rood’ aan te wijzen. Wanneer ze drie vijven zagen, tikten ze minder snel op de 3. Dat moet wel betekenen dat die symbolen echt iets voor ze betekende, dat hun gewone tellen door de war schopte.

Het chimpanzee-equivalent van Joke van Leeuwen is daarmee natuurlijk nog niet opgestaan; een echte taal hebben ze niet. Daar staat ook wel wat tegenover. Chimpanzees blijken bijvoorbeeld razendsnel een situatie te kunnen overzien én die te onthouden. Matsusawa leerde ze bijvoorbeeld ook om als ze een aantal cijfers van 1-12 op een willekeurige manier gerangschikt op het scherm voorgeschoteld kregen, die cijfers in opklimmende volgorde 1-2-3 enz. aan te tikken

Vervolgens leerde hij ze ook om datzelfde te doen nadat de cijfers na een fractie van een seconde gemaskeerd werden. De apen bleken dat onmiddellijk te kunnen doen:

Wij mensen zijn dat vermogen verloren. Er is in ieder geval nog geen mens opgestaan die dit de chimpanzees nadoet. Volgens Matsusawa is dat misschien de prijs die we moeten betalen voor taal: toen we het ene cognitieve vermogen wonnen om onze ervaringen te omschrijven, was er geen plaats meer in ons brein om een situatie in een klap te overzien