ANALYSE - Mathijs Bouman heeft gereageerd op mijn stuk van afgelopen donderdag over de ‘creditcardmetafoor’ die hij gebruikt voor het Franse begrotingstekort. Ik reageer op zijn verdediging: misleidende beeldspraak wordt vaak gebruikt om beleid te verantwoorden. Met economie heeft dit niets te maken.
Afgelopen donderdag schreef ik een kort stukje over de manier waarop Mathijs Bouman berichtte over de Franse begrotingscrisis in het RTL Nieuws van woensdagavond. Ik val in mijn stukje wat fel uit naar Bouman. Ik wil benadrukken dat mijn kritiek niet specifiek tegen hem is gericht maar tegen de berichtgeving over economie in het algemeen. Anderzijds is het wel zo dat hij daarin een prominente plaats heeft. Daarom is het volgens mij wel terecht om Bouman als voorbeeld aan de kaak te stellen.
Ik wil in dit artikel reageren op zijn verdediging van de creditcardmetafoor. Ik zal in dit en enkele vervolgartikelen duidelijk maken dat de berichtgeving over Frankrijk (en begrotingstekorten in het algemeen) erg eenzijdig is en waarom het een gevolg en geen oorzaak is van de eurocrisis.
De creditcardmetafoor
De creditcardmetafoor van Bouman komt er op neer dat we ons moeten ‘voorstellen [dat we] sinds we de euro hebben eigenlijk één gezin [zijn] in Europa met één creditcard’. Je moet dan afspraken maken over het gebruik daarvan anders kom je als gezin snel rood te staan. ‘Als je je daar niet aan houdt, als zoontje of als moeder of als vader, dan krijg je een straf. Zo’n stelsel hoort er bij als je één munt hebt.’
De boodschap was voor mij duidelijk: door het niet nakomen van afspraken brengt Frankrijk de euro in gevaar. Met deze beeldspraak versterkt Bouman de gedachte die bij de meeste kijkers leeft: Frankrijk is de oorzaak van de opleving van de eurocrisis, net als vier jaar geleden Griekenland. Ik heb daar direct een reactie op geschreven omdat ik dat vaker zie: Frankrijk is nu de zondebok voor de eurocrisis, zoals eerst Griekenland dat was.
In Duitsland is het nog erger dan hier: daar wordt bijvoorbeeld schertsend over ‘Krankreich’ gesproken. Dit is gemakzuchtige en nationalistische journalistiek want het laat de belangrijkste boosdoeners buiten schot: Duitsland en Nederland zelf. Het geeft bovendien voeding aan het oplevende populisme en de anti-Europa-stemming.
Boumans verweer komt op het volgende neer: de creditcardmetafoor heeft hij gebruikt om het ‘free-rider probleem’ uit te leggen. Hij heeft dat niet bedoeld als ‘verklaring voor de eurocrisis’. Ik heb dat verkeerd begrepen. Daarom is het volgens hem wel terecht om deze vergelijking te maken, al is het misschien voor de meeste mensen een wat academisch probleem.
Voor Bouman en mij (na uitleg van zijn kant) is dan wel duidelijk waar het over gaat, maar dat is niet relevant in de context van het RTL Nieuws dat zich immers richt op het algemeen publiek. Dat spreekt niet over het ‘free-rider probleem’ maar zegt gewoon ‘kassa voor kwakkellanden’. Dat het Bouman niet bedoeld was om het Franse begrotingstekort als oorzaak van de eurocrisis aan te wijzen, zal de meeste mensen zijn ontgaan – en zo verging het mij ook.
Zoals ik al vaker heb geschreven wordt economisch nieuws vaak gekenmerkt door misleidende beeldspraak. Hiermee wordt bijvoorbeeld ‘aangetoond’ dat bezuinigingen onvermijdelijk zijn zonder goede argumentatie te geven. Daarom viel mij afgelopen woensdag het tendentieuze gebruik van Boumans beeldspraak op, zeker in de context van het veel bekeken RTL Nieuwsbulletin van half acht.
Economisch beeldspraakgebruik
Tot zover mijn directe antwoord op Mathijs Boumans verweer. Om te laten zien dat het een algemeen probleem is, geef ik hier een enkele andere voorbeelden van berichtgeving met bedenkelijke metaforen.
Een heel kras voorbeeld is dit artikel. Het loopt over met medische metaforen. Enkele citaten: ‘pijnlijke ingrepen [zijn] noodzakelijk’; ‘de naweeën van goede tijden laten zich nog in slechte tijden voelen’; ‘Snijden is noodzakelijk om de overheidsfinanciering en het land weer gezond te krijgen’; ‘Des te eerder er wordt gesneden des te sneller zal herstel zichtbaar zijn’ … en zo voort. Het stuk illustreert hoe de metafoor de rechtvaardiging is voor de gewenste oplossing: bezuinigen. Met economie heeft het niets te maken.
Het voorgaande voorbeeld is door een amateur geschreven, maar het is niet moeilijk iets te vinden van een professional. Als het nieuws bekend wordt dat de Franse ontwerpbegroting voor volgend jaar een tekort heeft van 4,3%, brengt de Volkskrant dit nieuws met de kop: ‘Frankrijk morrelt aan regels eurozone’. Let op de impliciete beeldspraak: morrelen doen inbrekers met sloten. En waarom weigert Duitsland deze begroting goed te keuren? De Volkskrant:
[De Duitse minister van financiën Wolfgang] Schäuble is niet vergeten hoe Duitsland en Frankrijk in 2003-2004 eendrachtig het Stabiliteitspact om zeep hielpen door overtreding van de begrotingsregels ongestraft te laten. Het was de opmaat naar de eurocrisis vanaf 2009. Bondskanselier Merkel noemde deze Frans-Duitse actie onlangs een ‘historische vergissing’.
In het stuk wordt een pedagogische beeldspraak gebruikt om de eurocrisis te verklaren: Ongedisciplineerdheid is de ‘de opmaat’ voor de eurocisis wat pertinent onjuist is. Dit is een voorbeeld van misleidende beeldspraak in de Volkskrant – een van Nederlands meest gelezen ‘kwaliteitskranten’.
Economische beeldspraak in de politiek
Niet alleen journalisten doen dit, ook politici gebruiken beeldspraak om beleid te verantwoorden. In 2012, tijdens de campagnes waarbij de coalitie werd gekozen die nu regeert, schreef ik over een debat tussen Stef Blok en Diederik Samsom op TV. Stef Blok gebruikt daar de gezinsmetafoor die nauw verwant is aan de creditcardmetafoor:
Ook als er helemaal geen Europese afspraken waren, dan nog begrijpt iedereen dat je niet eindeloos meer kan uitgeven dan je binnenkrijgt. Nederland als land, de overheid, geeft op dit moment 70 miljoen per dag meer uit dan er binnenkomt. Voor een gezin zou dat betekenen 70 euro per dag.
Ook hier is de metafoor de enige verantwoording. Sterker nog, iedereen met basale kennis van macro-economie en geschiedenis weet dat dat een gevaarlijke simplificatie is. Maar hij kan dit ongestraft doen want de journalisten, zijn tegenstander en de kijkers, weten te weinig van economie om dit tegen te spreken.
Dat alles verhindert echter niet dat deze beeldspraak uiteindelijk resulteert in beleid: de VVD werd de grootste partij in die verkiezingen [*] en het bezuinigingsbeleid dat onder leiding van die partij in de vorige regering al was ingezet, gaat door.
Het is de taak van journalisten om dit ‘economisch omgaan met beeldspraak’ aan de kaak te stellen. Maar dat gebeurt helaas nauwelijks of niet en maar al te vaak zie ik journalisten die meedoen met dit spel.
Omdat in een democratie besluiten niet over de hoofden van de mensen genomen worden, is goede voorlichting over economie aan het publiek van cruciaal belang om tot een oplossing van de eurocrisis te komen. Ik zal in de volgende aflevering laten zien waarom de hier besproken berichtgeving over de eurocrisis zo eenzijdig is.
Alle afleveringen
- Deel 1: Frankrijk is de zondebok
- Deel 2: De prijs van hervormen
- Deel 3: Europa’s knoflookgrens
- Deel 4: Loondumping
- Deel 5: Deflatie (1) – moeten we ons zorgen maken?
- Deel 6: Deflatie (2) – Het Duitse model
- Deel 7: Een IJzeren Kooi voor Europa
Noot
[*] Samen met de PvdA want die wil bewijzen dat zij net zo zuinig is als Drees.
Figuur: Geit, Wikemedia commons.
Reacties (22)
Ja maakt van de foute metafoor je speerpunt, de economie [van Frankrijk] ligt aan de zijlijn. Ik kan me voorstellen dat je dat punt maakt maar om daar een hoofdpunt van te maken gaat me wat ver.
Ik zou graag willen weten wat er nu werkelijk fout of goed is aan de economieën van Frankrijk, Duitsland, Europa. En als ik zeg dat Frankrijk op de pof leeft en eigenlijk niks doet vindt je het ook niet goed. Prima, maar waarom mag Frankrijk dan op de pof haar ambtenaren betalen? Want dat is toch wat er achter de hele [creditcard]discussie steekt? Waarom zeg jij dat Frankrijk dat mag doen? Is er nu iets goed of fout met de economie van Frankrijk?
Je zegt: De crisis wordt alleen maar gebruikt om verandering af te dwingen.. Nog even en je zegt dat de crisis wordt(!) veroorzaakt om Europa in de juiste(?) vorm te krijgen.
Door je te richten op het foute metafoor probleem gaat de aandacht weg van waar het echt om gaat: is er iets fout met de economie en waarom dan? Ik krijg daar zo geen antwoord op.
_______________
NB: een link naar het antwoord van Bouman was aardig geweest, desnoods een kopietje van zijn email ergens. Of heeft hij gezegd dat het niet gepubliceerd mocht worden?
@1:
De manier waarop over economie wordt gepraat laat zien dat er verkeerd naar gekeken wordt. Als je de verkeerde analyse van een probleem maakt, heb je er ook geen goede oplossing voor. Het is een beetje als de kwakzalverij (inderdaad, ook een beeldspraak). Ik ga in de volgende afleveringen in op economische argumenten.
Terechte vraag, maar – zoals ik hiervoor ook al suggereer – al uw vragen worden beantwoord in de komende afleveringen van deze miniserie over de eurocrisis.
Sorry, ik dacht dat dat duidelijk was: zijn reactie (in vorm van tweets) is opgenomen achter het oorspronkelijke stukje van mij, waar de eerste link in stukje ook naar linkt)
@2: ok
@1
Jij doet nu precies waar Michel tegen ageert. Met een simplistische metafoor veroordeel je het beleid. Je kunt ook gewoon zeggen dat ze een wat meer Keynesiaans beleid voeren. Daar kun je het mee eens of oneens zijn, maar goed…
Hoezo “nog even”? Dat zegt hij toch helemaal niet. Dat zou namelijk inderdaad een veel grotere beschuldiging zijn. Dat de crisis “gebruikt” wordt is al erg genoeg.
Vergelijk het met 9/11: het is wel duidelijk dat dit door de Amerikaanse overheid misbruikt is, maar zeggen dat ze het veroorzaakt hebben is van een hele andere orde.
Rare manier van argumenteren dit.
Beeldspraak is inherent aan communiceren. Dat economen, politici en journalisten zich ook bedienen van beeldspraak is logisch. Ik zie het probleem niet zo.
@5: Ik ben ook niet tegen beeldspraak, in tegen deel, ik gebruik het zelf ook. De titel van mijn stukje alleen al. In economische discussies op TV en de krant zie ik echter heel vaak dat het bij een beeld blijft “economie is ziek” en dat men op basis daarvan conclusies trekt over de maatregelen “bittere medicijnen”.
Dat heeft slechts de schijn van argumenteren, en dat is wat ik bestrijd.
Een ander probleem de beeldspraak ook voor framing zorgt, zoals Boumans gebruik van de creditcardmetafoor. Bouwman heeft namelijk wel een economische onderbouwing voor zijn vergelijking, maar daar gaat het mij niet om, en de meeste kijkers (die meestal) te weinig van economie weten zal dat ontgaan. Overigens ben ik het ook oneens met zijn economische argumentatie.
@4: Met een simplistische metafoor veroordeel je het beleid.
Het is zo simpel: Frankrijk geeft meer uit dan ze verdient. Dat heeft niets met creditcards te maken maar wel met een balans. Het tekort loopt op, de werkeloosheid loopt op. Ik vind het prima als iedereen vindt dat we dat allemaal goed moeten keuren en dat dat niets met de crisis te maken heeft. Maar ik heb wat ervaring met Frankrijk zal ik maar zeggen en ik ben van mening dat Frankrijk op de pof leeft en haar rekening bijna letterlijk door het buitenland laat betalen.
nog even
Jij duwt mij nu onterecht in een richting (complotten en zo). Met nog even bedoel ik dat het er niet ver vanaf zit. Economie, financiële wereld wordt gemanipuleerd. Daar heb ik geen complottheorie voor nodig. En als er dus wordt beweerd, dat de crisis wordt gebruikt om iets te bereiken dan hoef je de geschiedenis maar te bekijken om te zien dat de opzettelijke manipulatie dicht bij zit.
Ik zie niet zo goed in wat dat met 9/11 te maken heeft.
En los van dat al – maar nu breekt de pleuris uit omdat je zegt: “zie je wel!” – er bestaan gewoon mensen en groepen mensen die opzettelijk dingen doen om anderen te manipuleren. En ja, ik heb banken wel eens getypeerd als inherent complotterende organisaties.
Ik realiseer me dat de grens erg vaag is.
@4: Oh, en voordat ik het vergeet: op de pof leven is geen metafoor, dat is een constatering.
@0 Of onbezonnen jochies aan hun brommers om die op te voeren, met brokken tot gevolg. Die snelheidsbegrenzer zit er niet voor niets op tenslotte.
Ik ben trouwens wel benieuwd wat jij wél een goede metafoor zou vinden voor de situatie waarin landen binnen de Eurozone verkeren.
@8: “Auf Pump” zegt Merkel altijd.
@9: Volgende stuk gaat meer in op de economische argumenten, misschien dat daar een mooie beeldspraak voor is. Ik zal er eens over denken.
Volgens mij staan niet alleen de VVD en de PvdA achter de Europese richtlijnen voor de overheidsbegroting, maar alle grote Nederlandse partijen, m.u.v. de SP en de PVV. En niet alleen alle grote Nederlandse partijen, maar ook een zeer ruime democratische meerderheid van de partijen in Europa. Daarbij komt dat ik de economische expertise binnen de SP en de PVV niet heel erg hoog inschat en de Franse resultaten niet bepaald in hun voordeel pleiten. Maar ik zie graag tegemoet hoe je in een nadere uitleg het tegendeel gaat proberen te bewijzen.
@12: Er zijn niet veel tegengeluiden in Nederland en Duitsland inderdaad, maar in Zuid-Europa zal je wat anders horen – Frankrijk ook overigens.
Wat expertise bij partijen betreft: van de PVV heb ik nog nooit wat goeds gehoord – goedkope praatjes over uit de euro stappen die nergens op gebaseerd zijn en alleen maar laten zien dat ze totaal geen benul hebben waar het om gaat. Helaas hoor ik die dingen ook wel eens vanuit SP kant (Ik ben nu De euro valt!van Arjo Klamer aan het lezen. Ik heb het nog niet uit maar geloof dat hij daarin ook pleit voor een einde aan de euro … dat is jammer) maar de SP is wat dat betreft heel consistent: die waren nooit voor de euro – en terecht zoals blijkt. Vanuit de SP hoor ik wel veel zinnige dingen over economie. Zie bijvoorbeeld Paul Ulenbelt’s commentaar op het basisinkomen – dat laat zien dat hij er wel degelijk een goede kijk op heeft – zie voor de discussie daarover het commentaar bij laatste stukje van Klokwerk
There’s something rotten in France.
Het Franse aardolie verbruik is in 6 jaar tijd ongeveer 30% gedaald. In diezelfde periode daalde het Duitse olieverbruik ongeveer 10% en het Nederlandse olieverbruik slechts 7%.
Demand destruction in effect…
Goed artikel. Ben benieuwd naar de volgende in de serie.
Michel heeft gelijk dat het gebruik van de verkeerde beeldspraak een onjuist beeld creëert. Of beter gezegd versterkt. Het huishoudboekjes verhaal.
Het misleidende van bepaalde beeldspraak staat dus los van de vraag of Frankrijk nu zo’n verstandig economisch beleid voert. Daar is vast eea op aan te merken, maar dat is een ander verhaal.
Het gaat er om dat mensen het verschil leren begrijpen tussen micro en macro. De dynamiek in een economie van bijvoorbeeld de eurozone als geheel is niet te vergelijken met die van een gezin of één persoon. En die vergelijking wordt wel gemaakt, ook door bepaalde economen en de meeste politici. En dat leidt weer tot verkeerde politieke keuzes.
De grap is dat Duitsland het in de laatste tien jaar (oid) zo “goed” gedaan heeft – in de zin van een positieve handelsbalans, dus meer inkomsten dan uitgaven – juist dankzij die andere “slechte” landen die het helemaal verkeerd deden (met een negatieve handelsbalans). Dan kan Duitsland wel boos worden op die geldverspillers, je kunt ook zeggen dat ze zelf te zuinig geweest zijn. Maar nee, als je het aan Merkel of Schlaube vraagt moet iedereen tegelijkertijd een handelsoverschot hebben. Dat dat onmogelijk is doet er niet toe…
@15:
Heel goed, dat is de kern van het probleem, ook politici begrijpen dat niet, en maar al te vaak ook economen zelf niet.
@16: ja helaas.
Weet niet of deze hier al genoemd is, maar vond hem wel goed: presentatie van Robin Fransman over inkomens- en vermogenverschillen
https://www.youtube.com/watch?v=eISRJRUiRFg
Denk dat de disbalans tussen de factoren ‘kapitaal’ versus ‘arbeid’ in grote mate bijdragen aan de problemen nu. Niet alleen in Nederland maar in veel westerse landen. En zolang er niets gedaan wordt aan die disbalans werken ook al die andere maatregelen (arbeidsmarkt “hervormingen”) niet of nauwelijks.
Een gezonde economie heeft een goede circulatie nodig via een grote middenklasse, via de factor arbeid. Uiteindelijk heeft ook de factor kapitaal dat nodig. Het goedkope geld verstrekt door centrale banken klotst zo’n beetje tegen de kades op, maar zolang er geen middenklasse is die redelijk verdient én uitgeeft, hebben investeerders geen reden te investeren, banken geen reden om leningen te verstrekken, ondernemers geen reden om te ondernemen, etc.
En om terug te komen op dat beeldspraak verhaal van Bouman. Wat er mis gaat in die hele discussie is de eenzijdige focus op dat geld en overheidsbegrotingen. Natuurlijk zijn die belangrijk en het is goed dat er afspraken over gemaakt worden binnen de eurozone.
Maar wat vergeten wordt is dat er nog meer is dan een overheidsschuld doorschuiven. Als je dan toch een (misleidende) beeldspraak zou maken, maak dan een vergelijking met een groot bedrijf. Een bedrijf heeft bijna altijd schulden uitstaan. Kredietlijnen bij banken e.d. Daar moet aandacht voor zijn. Maar waar een bedrijf ook op moet letten is dat de capaciteit van het bedrijf goed benut wordt. Dat de fabrieken niet op halve kracht draaien. Dat een deel van de werknemers niet werkloos zit te niksen. Dat dat personeel uptodate blijft, bijgeschoold wordt. Dat de fabrieken/gebouwen/machines op tijd onderhouden worden. Dat er op tijd en voldoende geinvesteerd wordt in research en development. Als dat allemaal niet of te weinig gedaan wordt, vanwege een te sterke focus op het terugdringen van die uitstaande leningen, gaat het in de toekomst mis met het bedrijf.
Een bedrijf dat een kwart van zijn personeel niet aan het werk kan houden, dat een fabriek en machines heeft met achterstallig onderhoud, broodnodige investeringen in R&D heeft, terwijl banken/investeerders voor minder dan een procent krediet willen verlenen (rentes op staatsleningen), zou wel gek zijn om dat niet aan te pakken.
En dan heeft een bedrijf nog niet eens de backstop van een eigen centrale bank die altijd rentes kan beinvloeden/vastleggen, schulden kan opkopen, etc.
@17: Inderdaad, het geld dat nu door centrale banken in de markt wordt gezet, de geldverruiming bedoel ik, gaat vooral naar het casino, en voor de economie zelf doet het niet zo veel.
Robin Fransman ken ik niet, maar ik ben het helemaal met hem eens. Stop met loonmatiging was precies waar ik naar toe wilde met deze miniserie – dus die conclusie weet je nu al – maar ik zal het proberen te onderbouwen. Ben bezig op dit moment, maar heb helaas weinig tijd om te schrijven …
@18: Je hebt gelijk, ik ben het met je conclusie eens, maar de vergelijking met een bedrijf heeft ook zo z’n beperkingen natuurlijk – het is eigenlijk meer een bedrijf dat zijn eigen geld uitgeeft, en alleen, of voornamelijk binnen het bedrijf zelf handel drijft – dat laatste is een belangrijk verschil, en de reden waarom men vaak de fout in gaat omdat men het belang van dat verschil niet begrijpt.
Wat mij iedere keer weer opvalt bij mensen als Bouman, maar ook bij politici van divers pluimage (maar vooral liberalen) is dat men het als een juridisch probleem benaderd. Bouman is een geval apart want hij linkte wel naar een artikel waarin inderdaad een soort economisch argument wordt gehanteerd (met veel wiskunde) dat moet laten zien dat muntunies te lijden hebben van het ‘free-rider probleem’. Een land kan in de munt van de unie meer gaan uitgeven waardoor – het gaat potverteren op kosten van de rest.
Volgens mij niet juist – maar ik moet daar nog verder over nadenken – omdat in de eurozone de ECB grote macht heeft. Landen kunnen namelijk alleen maar lenen als ze de steun van de centrale bank hebben, en als ze dat niet hebben – en dat is nu volgens mij meerdere malen bewezen loopt de rente op en gaat het fout. Ik zal daar in mijn conclusie nog op proberen terug te komen aan het einde.
@20: ja, ook de vergelijking met een bedrijf is niet helemaal goed. Slechts voor een klein deel, als je ieder lid van de eurozone als een soort “multinational” binnen de eurozone (en wereld) zou beschouwen. Maar ook die vergelijking klopt niet helemaal.
Klopt ook dat dit soort zaken in te grote mate onterecht als juridisch probleem benaderd wordt. En dat onderbouwd met een (morele) vergelijking met een huishouden. Afspraak is afspraak, alsof het een vaststaande natuurwet is. Terwijl er aan alle kanten volop aan europese verdragen gesleuteld wordt.
En over die eurolanden: die zijn denk ik goed te vergelijken met staten van de VS. Die moeten ook hun “huishoudboekje” op orde hebben en geld ophalen in de markt. Alleen zijn er de grote verschillen dat de VS veel meer één land is, mensen makkelijker verhuizen, er altijd transfers zijn van rijke staten naar voor arme staten, de federale overheid een veel groter deel van de economie stuurt (door directe uitgaven aan defensie, pensioenen, sociale zekerheid, etc) en de FED dat centrale beleid op meer factoren stuurt dan alleen maar inflatie (zoals de ECB). De europese landen zijn als het ware aan handen en voeten gebonden, zonder dat er een grote federale overheid is die eea kan bijsturen of problemen kan opvangen.
@21: Ik hoop daar nog op terug te komen: hoe dat nou moet in een muntunie zoals de euro, zonder federale staat.