ANALYSE - De eurocrisis wordt bestreden met bezuinigen en hervormen. Dit helpt niets want de Europese economie stagneert en de werkloosheid neemt niet af. Ik laat vandaag zien wat wél een oplossing is voor de eurocrisis als je weet wat de oorzaak is.
Volgens de bankier en oud topman van Crédit Lyonnais Jean Peyrelevade is de eurocrisis vooral hardnekkig door culturele problemen. In een interview beklaagde hij zich (1) onlangs over het Franse volkskarakter: ‘De Duitse en Nederlandse mentaliteit is gericht op ondernemerschap’, stelt Peyrelevade, ‘terwijl in Frankrijk de mensen afhankelijk zijn van de staat’. De oorsprong van dit mentaliteitsverschil gaat volgens hem terug tot Lodewijk XVI en de Franse revolutie. En inderdaad, een mentaliteit die zo diep in de cultuur van een land is verankerd – en Frankrijk zal geen uitzondering zijn – kan je niet even veranderen.
Daar gaan generaties overheen, als het überhaupt al zal lukken.
Voorbarig
Voorstanders van de euro vinden dat we niet genoeg hervormen. Tegenstanders willen de euro afschaffen omdat de muntunie is gedoemd te mislukken. Je kan en mag culturen niet veranderen om ‘de markt’, stellen zij terecht. Maar beide conclusies zijn volgens mij voorbarig. De kosten van afschaffing van de euro worden door de tegenstanders onderschat, zoals ik vorige week (en ook eerder) al heb laten zien. Maar ook zij die de euro willen redden met hervormingen hebben ongelijk: culturele veranderingen zijn helemaal niet nodig zijn om een muntunie te laten werken.
In de debatten over de eurocrisis spelen de begrippen ‘competitiviteit’ en het hiermee gerelateerde ‘productiviteit’ een centrale rol. Voor- en tegenstanders gaan er van uit dat maatschappelijke en culturele factoren de oorzaak zijn van het verschil in productiviteit tussen landen. Maar het is helemaal niet nodig om terug te gaan tot Lodewijk XVI om verschillen tussen economieën te verklaren. Om dat te begrijpen is het nodig dat we de begrippen ‘productiviteit’ en ‘competitiviteit’ wat beter bekijken.
Productiviteit onder de loep
Productiviteit is volgens de boekjes gedefinieerd als productie bij gegeven kosten. Je kunt dit in een eenvoudige formule weergeven:
Productiviteit = Resultaat / Kosten
Je kan Productiviteit verhogen door Resultaat – de factor boven de streep – te vergroten door slim en efficiënt te werken.
Figuur 1. Productiviteit in beeld: één man die een grommende en blazende machine bestuurt kan in één dag een grote berg omgehakte bomen versnipperen waar men vroeger een ploeg werklieden voor nodig had.
Zaken als goed gereedschap, planning en samenwerking zijn heel belangrijk. Als je productiviteit van landen met elkaar vergelijkt, gaat het om zaken als het opleidingsniveau, de kwaliteit van de infrastructuur maar ook zaken die door culturele factoren worden bepaald: onderling vertrouwen, de mate van corruptie, het functioneren van de overheid en ‘gerichtheid op ondernemerschap’.
Figuur 2. Een efficiënt resultaat: wat ooit een struis bos was is binnen een paar dagen gereduceerd tot een keurige, rokende berg houtsnippers, klaar om afgevoerd te worden.
Productiviteit en loonkosten
Je kan ook productiviteit vergroten door de factor Kosten – de factor onder de streep – kleiner te maken. Door te bezuinigen dus. En dat is wat Duitsland en Nederland jaren lang hebben gedaan: productiviteit verhogen doormiddel van loonmatiging. Nederland is hiermee in de jaren tachtig (Akkoord van Wassenaar) begonnen en nog steeds is er een sterke traditie van overleg tussen werkgevers en werknemers in de Sociaal Economische Raad (SER).
Ook in Duitsland is de loongroei achter gebleven– na 1995 als reactie op de ‘Wiedervereinigungen’ en vanaf 2003 door het bezuinigingsprogramma Agenda 2010 (ook bekend als de Hartz-hervormingen).
Figuur 3. Ontwikkeling van loonkosten (percentage daling of stijging) in Duitsland en Spanje. Duidelijk is te zien hoe in Duitsland de loonkosten in het eerste decennium dalen, terwijl deze in andere landen gelijk bleef. Aan de forse daling van de loonkosten in Spanje na 2010 is te zien dat er flink wordt hervormd.
Figuren 3 en 4 laten dit goed zien. Een nog duidelijker figuur is hier te zien (via). Wirtschaftswunder 2.0 wordt gekenmerkt door lage lonen, tijdelijke contracten, mini-jobs, het ontbreken van minimumloon (3) en bezuiniging op sociale voorzieningen. Volgens Robin Fransman zijn de lonen, met uitzondering van Griekenland en Portugal, nergens zo weinig gestegen als in Nederland.
Figuur 4: Ontwikkeling loonkosten (% daling of stijging) van Duitsland vs. Eurozone. Omdat de meting voor de eurozone inclusief Duitsland zelf is, is het verschil eigenlijk nog groter.
‘Maar wat dan nog, vervelend die lage lonen’, zult u tegenwerpen, ‘want het heeft wel gewerkt. Waarom kan dit in Zuid-Europa niet worden toegepast?’ Het antwoord daarop is simpel: omdat Duitsland als eerste bezuinigde. De Duitse bezuinigingen waren mogelijk omdat in de andere landen van de eurozone, vooral in Zuid-Europa, de lonen en prijzen flink stegen. Het geld dat werd verdiend met de export werd belegd in ‘booming Zuid-Europa’. ‘De euro is een groot succes‘, dacht men toen. Zo werd Duitsland dus ‘competitiever’. Die luchtbel is door de eurocrisis uiteen gespat en daarom werken bezuinigen in Zuid-Europa nu niet meer en zal er uiteindelijk ook een eind komen aan Wirtschaftswunder 2.0.
Loondumping
Door de loonmatiging blijft de binnenlandse consumptie achter waardoor er niet genoeg werkgelegenheid is. Het tekort aan binnenlandse consumptie moet gecompenseerd worden door consumptie in het buitenland (2).
Kenmerkend voor deze op export gebaseerde groei is dan ook dat de investeringen in eigen land achterblijven: door onvoldoende vraag ontstaat overcapaciteit in de industrie die voor de binnenlandse markt produceert. Het is precies deze klacht, die je vaak hoort over Duitsland en Nederland. Een website van een investeringsadviseur opent zelfs met de stelling: ‘Nederlandse investeringen blijven achter in vergelijking met omringende landen, maar ondernemingen zijn wel productiever.’ Het kan niet duidelijker.
Duitsland en Nederland zijn daarom aangewezen op vraag uit het buitenland. ‘Export is de motor van de economie’ is niet voor niets een populaire uitspraak in Nederland. Behalve auto’s en melkpoeder exporteren Duitsland en Nederland ook werkloosheid. Dit heet ‘loondumping’.
Resultaat van productiviteit niet naar werknemers
De oorzaak van de eurocrisis is dat werknemers in Noord-Europa niet beloond worden voor hun hoge productiviteit. Als dat wel het geval zou zijn zou de binnenlandse vraag toenemen en zouden de overschotten op de handelsbalans verdwijnen.
Een betere analyse van de eurocrisis is dan ook dat de productiviteitswinst in de noordelijke landen van de afgelopen jaren niet naar de werknemers is gegaan maar naar de investeerders. Het op export gerichte beleid heeft de Duitse en Nederlandse burger weinig voordeel opgeleverd.
Een simpele, duurzame en haalbare oplossing van de eurocrisis
De oplossing voor de eurocrisis is eenvoudig: in landen met hogere productiviteit moeten de lonen omhoog. Niet alleen om dat het rechtvaardig is dat werknemers worden betaald voor geleverde prestaties, maar ook om te voorkomen dat de economie in de eurozone uit balans raakt.
Dat een land door efficiëntere productiewijze competitiever is, hoeft geen probleem te zijn zolang de competitie maar niet wordt gevoerd op basis van loonconcurrentie want dan verliest iedereen. Je kunnen zeggen: competitie ‘boven de streep’ is ok maar competitie ‘onder de streep’ destabiliseert de economie. Maar kostenreductie is op zichzelf natuurlijk niet verkeerd. Wat verkeerd is is kostenreductie door loonmatiging of zelfs verlaging.
Mijn oplossing is haalbaar omdat er geen nieuwe verdragen voor afgesloten hoeven te worden. Er zijn ook weinig politieke beletselen, want welke politicus wil niet beloven dat de mensen in het land meer geld in hun portemonnee krijgen en dat er meer banen komen? (4) Het is ook rechtvaardig: wie hard werkt en zich goed organiseert verdient meer. Bovendien zal het zowel de burgers in Noord- als in Zuid-Europa ten goede komen omdat de handel ook in omgekeerde richting gaat lopen: het probleem van de transferunie is dus ook opgelost.
En tenslotte: deze oplossing is duurzaam want de oorzaak wordt aangepakt.
Stop met die holle praat over het hervormen van weeffouten en gebrek aan discipline. Je kan, nee, je mag een cultuur niet omwille van de economie ‘stroomlijnen’. Dat zijn neoliberale utopieën die niets te maken hebben met Europese idealen. Het is overduidelijk dat hervormen en bezuinigen meer schade aanricht dan dat het oplost. Tot nog toe heeft het alleen ultrarechts geholpen.
Als de consumptie in Duitsland en Nederland toeneemt (5) zullen de handelsbalansen weer naar elkaar toegroeien en worden schuldenlanden zonder geforceerde hervormingen weer competitief. Er zal een einde komen aan de hoge werkloosheid in Zuid-Europa en de stagnatie in Noord-Europa. Het noorden zal dan daadwerkelijk de economische motor worden van Europa. Daar zou een echte Europese elite trots op kunnen zijn en dat kan ook met de euro. Wonderlijk genoeg is er geen enkele politieke partij, zelfs niet de SP, die pleit voor dit beleid.
Voetnoten
(1) FD, Outlook p8, 11 oktober 2014: ‘Fransen zien hun werkgever als vijand’
(2) Als ook de overheid bezuinigt.
(3) Er zijn plannen om dit jaar het minimumloon in te voeren. Maar de weerstand hiertegen is groot.
(4) Ik ga hier geheel voorbij aan de werkgeverslobby.
(5) Ik gebruik de term ‘consumptie’ hier in een puur economische betekenis. Ik pleit er niet voor dat iedereen drie iPads koopt, een fourwheeldrive aanschaft (met bullbar volgens Europese richtlijnen natuurlijk) of twee vakanties per jaar naar een ver land gaat maken (tenzij u de boot neemt).
Verder lezen
Er is nog veel meer te zeggen over dit onderwerp. Jesse Frederik laat goed zien waarom publieke schulden onvermijdelijk zijn in ‘Groot-Griekenland’ zoals hij de schuldenlanden noemt. De beste uitleg van de samenhang tussen productiviteit en loon staat in het boek Irweg Grundeinkommen van Heiner Flassbeck, Friederike Spiecker. Ook op hun blog komt regelmatig de ‘gouden loonregel’ (lonen zijn gekoppeld aan productiviteit) aan de orde. Volg ook Yanis Varoufakis, een Griekse econoom die de crisis beschrijft vanuit het perspectief van een schuldenland.
Volgende week meer over de ECB en het probleem van de deflatie.
Alle afleveringen
- Deel 1: Frankrijk is de zondebok
- Deel 2: De prijs van hervormen
- Deel 3: Europa’s knoflookgrens
- Deel 4: Loondumping
- Deel 5: Deflatie (1) – moeten we ons zorgen maken?
- Deel 6: Deflatie (2) – Het Duitse model
- Deel 7: Een IJzeren Kooi voor Europa
Verantwoording
Figuur 1 en 2: eigen foto’s (CC) gemaakt op de campus van Wageningen waar een busbaan wordt aangelegd.
Figuur 3 en 4: OECD, Dataset: Unit labour costs and labour productivity (employment based), Total economy
Uitgelichte afbeelding: La France dans l’Europe (Flickr CC)
Reacties (19)
“Daar gaan generaties overheen, als het überhaupt al zal lukken.”
Dat klinkt alsof je het wel zou willen. Mij lijkt er helemaal niets mis mee dat een aantal taken (zeker meer dan in Nederland momenteel!) door de staat vervuld worden. We hebben de afgelopen twee decennia nogal blind lopen privatiseren en daar zaten nogal wat zaken bij die je veel beter collectief met de samenleving oplost dan individueel door private (winstzoekende) partijen. Denk bijvoorbeeld aan verplichte verzekeringen, maar ook nutsvoorzieningen en openbaar vervoer.
“Voorstanders van de euro vinden dat we niet genoeg hervormen. “
Dat lijkt me een erg grove generalisatie en daarmee niet kloppend (ik vind als voorstander van de euro dat er teveel “hervormd” is/wordt).
“Tegenstanders willen de euro afschaffen omdat de muntunie is gedoemd te mislukken.”
Ook dat lijkt me erg gegeneraliseerd. Ik denk dat de meeste tegenstanders de euro willen afschaffen uit heel andere motieven (nostalgie, algemene afkeer van de EU, hang naar meer nationale soevereiniteit). De wens van een mislukte muntunie is daar eerder de vader van de gedachte.
goed stuk, maar je analyse op politiek/psychoanalytisch vlak klopt niet.
Er is veel wantrouwen tussen de landen, het is een “race to the bottom” omdat dat de enige manier is om voor te blijven. “Als ik het niet doe, dan doet de ander het en dan ben ik nog slechter af!”
Er moeten dus wel verdragen over afgesloten worden.
Je gaat hierbij voorbij aan onderliggende ideologische aard van gedane politieke daden: De uitleg van de crisis, is dat “we” een te hoge levensstandaard hadden, dat “we” te veel geleend hebben, dat “we” te naief waren. Hiervoor moeten “we” boeten.
Iedereen weet dat bezuingingen niet werken, iedereen! Als je om je heen kijkt, dan zie je dat het niet werkt. Kijk naar griekenland en spanje, bezuiniging na bezuining en ze glijden steeds verder af.
Bezuinigingen zijn aderlating en boetedoening tegelijk. Het verhogen van salarissen zou in dat licht een verzoek aan de duivel zijn. “Dat is vragen om een nieuwe crisis!” Zo voelen veel mensen zich.
“We” moeten nu op de blaren zitten dan lost de markt het vanzelf op…
Het is een magisch (bij)geloof wat door veel politici wordt gedeeld. Daarom is er geen politieke wil. Daarom is er verlamming. Daarom gaat dit nooit gebeuren.
@1: Ik wilde heel kort de twee standpunten die ik zie samenvatten, dan is het inderdaad al gauw een karikatuur. Waar het mij in dit verhaal om gaat is juist om gaat is afstand te nemen van de tegenstelling tussen de twee partijen en naar de werkelijke oorzaak van de crisis te kijken, en niet aan symptoombestrijding te doen.
@2: Ik ben bewust voorbij gegaan aan de politieke realiteit. Zie ook voetnoot 4. Ik wilde het probleem economisch analyseren en de politiek laten rusten. Ook aan de psychologische aspecten ben ik bewust voorbij gegaan. Eerst maar eens kijken of het echt een onoplosbaar probleem als je die ‘ruis’ uitfiltert. Het is al ingewikkeld genoeg.
Wat ik mis in het artikel is het vliegwieleffect wat van ‘bubbels’ uitgaat. Meestal zij dit vastgoedbubbels, maar het kunnen ook andere bubbels zijn. Dit vliegwieleffect wat we in Nederland hebben gezien van 1990-2005 gaat vroeg of laat omslaan in een ‘remeffect’.
Ook overheden veroorzaken bubbels. Een land als Griekenland wat euroos ging spenderen alsof het drachmes waren jaagt de economie aan. Tot het moment komt waarop de markt het vertrouwen verliest etc etc etc.
De euro dwingt de landen van noord tot zuid in een bepaald corset. Dan kan je over cultuur beginnen, maar dat corset is overal aanwezig. Zeker omdat het de bedoeling is van de EU om een grote economische ruimte te scheppen.
Wie denkt dat Nederland als economische ruimte vanzelf is ontstaan die heeft het mis. Dat soort processen heeft zijn tijd nodig en zo heeft Europa ook de tijd nodig om een te worden.
@5: Ik denk dat je gelijk hebt met je opmerking over het belang van bubbels, en het vrije kapitaalverkeer dat deze bubbels doet ontstaan. Ik denk dat dat een belangrijke factor heeft gespeeld in de problemen Zuid-Europa, en vooral in Spanje. Ik heb daar al eerder over geschreven: Hoe Duitsland Europa kan redden: erst kaufen dan sparen. Met name het onderdeel ‘geldpakhuis’ gaat daar over.
Maar het is allemaal te veel stof voor één stuk. Dit is al een vrij lang stuk en ik moet mezelf altijd dwingen om ‘on topic’ te blijven. Daarom is het ook een serie. Ik had niet gepland om specifiek over dit onderwerp te schrijven in deze serie, maar wie weet (ik heb het niet al te strak gepland)
@6:
Ik begrijp je insteek, Michel. Het is idd zaak om on topic te blijven. Dan heb ik toch nog een opmerking. Meer loon om consumptie aan te jagen is misschien wel een goed idee. Maar dan is het toch wel zaak om te kijken wat voor consumptie er plaats dient te vinden. Klakkeloos de oude weg op gaan van weer meer vlees consumeren, mooiere auto’ s rijden etc etc lijkt mij een heilloze weg.
Zo er ergens gestuurd dient te worden moeten we wel nadenken over WAT we willen aan sturen. Voor zover maakbaarheid bestaat natuurlijk.
Goed betoog. En aangezien het loon in Nederland vaak onvoldoende is ommzonder toeslagen en subsidies rond te komen, zie ik er veel voordeel in. Wat ik me wel afvraag is of je met loonstijging hier niet eerder de economiën in Azie en de Vs aanjaagt ipv Europa.
@7: Het is terecht dat je het noemt, maar ook die kritiek heb ik voorzien, zie noot 5. Dat is zeker niet een onderwerp dat ik hier kan bespreken, en het hoort ook niet in de discussie over de eurocrisis thuis.
Ik ben van plan daar een (of meer, hangt van de complexiteit af) post aan te wijden. Volg me hier of op Twitter als je dat interessant vindt en daarover mee wilt discussiëren. (Mag altijd op Twitter overigens, maar nu liever niet hier, ik wil nu graag over de eurocrisis discussiëren)
Overtuigend verhaal. Best interessant eigenlijk hoe dat werkt op macro schaal.
Ga direct m’n uurtarief verhogen :)
@10: Ja macro-economisch is het fascinerend, die hele eurocrisis is heel leerzaam. Jammer alleen dat we er midden in zitten en de fouten van het beleid moeten ondergaan.
@8: Over je vraag over de relatie met economieen buiten Europa.
Goede vraag. Mijn verhaal is alleen van toepassing op de eurozone, of eigen van toepassing op muntunies. Als twee landen een verschillende munt hebben (zoals we binnen Europa ook altijd hadden) dan kan het buitenland zich verweren.
Als wij de lonen verhogen en het buitenland niet dan gaan wij meer spullen kopen in het buitenland. Dan wordt de handelsbalans negatief, buitenlands geld stroomt euroland uit. Uiteindelijk zal de euro dan verzwakken, of zo je wilt het buitenland zal een hardere munt krijgen.
Het omgekeerde is nu het geval: wij verlagen de lonen, kopen minder in het buitenland en de euro wordt daardoor harder omdat we een handelsoverschot hebben.
Nu moet ik er meteen aan toevoegen: dat is op het moment niet het geval. De ECB doet er nu alles aan om de euro zo laag mogelijk te houden. Men hoopt dat export het vraagtekort in het binnenland (de hele eurozone dus!) door de te lage lonen kan opvangen. Dat zal even lukken maar op den duur pikt ‘het buitenland’ dat niet, en de buitenlandse munt zal in waarde gaan zakken, c.q. de euro zal harder worden.
Die inzet op export is lapwerk, maar het past wel helemaal bij de “Duitse manier van denken” (die ook de onze is) over ‘competitiviteit’. Binnen de eurozone heeft dat desastreuze gevolgen: de eurocrisis.
Rake conclusie, Michel, kan niet vaak genoeg herhaald worden. Werknemers worden in Nederland belazerd, al decennialang, door een continue loondaling. In Engeland gebeurt dat ook. Ik zag toevallig deze week een item bij het BBC nieuws met gedetailleerde info over de loonontwikkeling. Belangrijkste info: flexibilisering leidt tot loondaling. Daarom zijn bepaalde partijen er ook voor. In Nederland is de aandacht voor lonen minimaal (lonen zijn geen onderwerp in Nieuwsuur). Dat komt ook vanwege de uiterst zwakke positie van de vakbeweging, die volgens mij terug te voeren is op het Wassenaar-akkoord van Kok c.s., de latere PvdA-premier, thans verzamelaar van commissariaten.
@Michel: Het is China dat een enorm handelsoverschot heeft gehad als je kijkt naar de laatste 20 jaar en niet zozeer het EU gebied. Wat jij zegt “op den duur pikt ‘het buitenland’ dat niet” geldt veel meer voor China en minder voor het EU-gebied.
Duitsland heeft inderdaad een handelsoverschot ten opzicht van Zuid-Europa, maar dat kun je niet 1-2-3 omdraaien.
Ik ben geen tegenstander van hogere Duitse lonen, het lijkt mij een goed idee. Maar hoe wil je dat afdwingen? En Dan? Zelfs als zou Duitsland meer gaan consumeren, dat betekent niet dat ze automatisch veel meer Zuid-Europese producten gaan kopen. ALs het Chinese spul goedkoper is, dan kopen ze waarschijnlijk die spullen.
Zuid-Europa worden veel verwijten gemaakt vanwege de enorme schulden en de crisis. Jij draait het om, je legt de schuld bij Duitsland.
Je bent zeker in katholiek gebied opgegroeid. Ik snap helemaal niks van die zuidelijke denktrant. Ik denk meer van “wie de schuld(en) heeft, heeft de schuld” .
@14:
“wie de schuld(en) heeft, heeft de schuld”
We zitten in een schuldencrisis, dus heel veel mensen hebben teveel schuld. Denk je nu echt dat we daar uit gaan komen als bijna iedereen meer gaat sparen en minder uit gaat geven? Want volgens mij gaan werkgevers meer mensen ontslaan als er minder wordt geconsumeerd, en daarmee krijgen weer meer mensen schuldenproblemen want minder inkomen.
@14:
Nee, ik draai het niet helemaal om, wat ik zeg is: landen kunnen niet meer alleen, in isolatie, hun economisch beleid maken. In een muntunie moet je rekening houden met elkaar. Dat betekent enerzijds dat landen de overheidstekorten mogen laten oplopen – Griekenland! – maar ook dat landen de handelsbalans in evenwicht moeten houden – Duitsland!.
Ik haast me hier aan toe te voegen dat de het oplopen van de begrotingstekorten bij alle landen, met uitzondering van Griekenland dus, niet hun fout was, maar een gevolg van de eurocrisis en van het tekort op de handelsbalans.
En, ja: ik ben goed katholiek opgevoed, maar denk dat dat mijn kijk op economie kleurt. ;-)
@14: Oh, en nog iets wat ik net bedenk: schuld hebben is niet slecht. Je moet namelijke bedenken dat voor elke spaarder iemand nodig is die schuld wil maken.
@Michel: schuld aangaan is slecht als je het niet in kunt lossen.
Niet iedere spaarder heeft iemand nodig die in de schuld zit. Als je een huis bezit zonder hypotheek ben je in mijn ogen ook een spaarder, maar je hebt geen mensen met schulden nodig om dat huis te bezitten.
@18:
zeker, maar de crediteur moet dan ook controleren of debiteur in staat is om af te lossen. Voor het risico dat dat niet altijd zal lukken ontvangt hij rente. Hoe hoger het risico, hoe hoger de rente.
Wat ik wil zeggen is: schuld is niet altijd slecht. Wat slecht is, is schuld aangaan die je niet kan aflossen, en iemand een lening aanpraten die hij of zij niet kan afbetalen.
Het probleem is dat altijd vooral naar de schuldenaar wordt gekeken als er problemen zijn, maar ook de schuldgever (crediteur) heeft een fout gemaakt. Dat hij of zij voor de volle 100% gecompenseerd moet worden is helemaal niet voor de hand liggend. Dat is wel met de Griekse schulden gebeurd, althans in eerste instantie: op kosten van de Duitse en Nederlandse belastingbetaler… dat hebben we nog te danken aan het Oliemannetje.