Botsing tussen twee werelden

Ik had me verheugd op het debat zondagmiddag tussen Hans Goslinga en Arend Jan Boekestijn. De aanleiding was Goslinga’s essay De angst voor het vreemde bedreigt onze vrijheid, waarin hij de angst voor het vreemde en vreemdelingen in de VS vergelijkt met die in Europa. Ik voorzag een botsing tussen twee werelden. Boekestijn manoeuvreerde handig in het debat. Al snel ging het dan ook niet meer over onze angsten, maar over de angstaanjagendheid van de islam en moslims. Wat daarbij opviel is dat we sterk geneigd zijn te denken in tegenpolen en daarmee een gezamenlijke nieuwe weg al bij voorbaat uitsluiten.

Misschien was het ook niet zo handig dat Goslinga zijn inleiding begon met zijn recente reis naar het Turkse Istanboel. Zeg tegen Arend Jan Boekestijn ‘Turkije’ en je krijgt een verhaal over Erdogan, de invloed van de islam, de positie van christenen, de dreiging naar Cyprus en Israël, het aanhalen van banden met Iran.

De meningen van de heren liepen nogal uiteen. Goslinga’s idee was om naar Europa te kijken vanuit twee perspectieven. Het eerste perspectief was het westen, de VS, en daar ging het essay ook over. Het tweede perspectief was het oosten, Turkije. Vorige week schreef hij voor Trouw een artikel over zijn bezoek aan Istanboel. Zijn volgende reis zal gaan naar het Turkse achterland.

Goslinga was tijdens zijn bezoek aan Istanboel getroffen door de openheid en het gevoel wat er heerste to be connected to the world. Dat deed hem denken aan de openheid en tolerantie van het oude Osmaanse Rijk. Hij had er zelfs een homocafé gesignaleerd. De mensen die hij sprak waren blij met de druk die de EU-onderhandelingen op de ketel houden, omdat die druk volgens hen heeft geleid tot democratische vernieuwing. Je zou kunnen zeggen dat er een soort Turkse Lente was, maar zomer was het nog niet. Hij schetste de spagaat waarin Turkije zich ten opzichte van Europa bevindt: enerzijds heeft een Turk die naar Europa wil te maken met belemmeringen zoals een visumplicht, anderzijds heeft de EU op de langere termijn Turkije wellicht hard nodig. Niet voor niets zei CDA’er Wim van de Camp recentelijk dat Europa rond 2050 56 miljoen migranten nodig heeft.

Boekestijn zag in Istanboel een westerse stad, maar die stad kan volgens hem niet model staan voor Turkije. Turkije is een mozaïek en vooral in het oosten heeft de islam een veel krachtiger invloed. Boekestijn maakte zich dan ook zorgen om Turkije, bijvoorbeeld om Erdogan’s ‘er is maar één islam’ en om de positie van christenen en homo’s. Zoals hij zich ook zorgen maakt over de toekomst van Europa. Hij is bang dat een nieuwe crisis de zoektocht naar nieuwe zondebokken zal inzetten.

Boekestijn wil mensen beoordelen op hun gedrag in plaats van hun afkomst. Hij wil bruggen bouwen. Hetzes moeten achterwege blijven: ,,Ik vind Wilders afschuwelijk’’, zei hij en: ,,Kopvoddentax is walgelijk’’. Uitgesproken fel was hij toen hij zei: ,,We moeten ons überhaupt verzetten tegen elke politiek die burgers tot tweederangsburgers maakt’’. Boekestijn vindt echter ook dat het belangrijk is om te spreken over de schaduwzijden van de islam. Die zag hij dan ook een heleboel: de onmogelijkheid om de Koran historisch te interpreteren, de scheiding van kerk en staat, de Holocaustontkenning, de positie van vrouwen en homo’s.

Waar ze het over eens waren, is dat in de VS de islamofobie volledig verpolitiekt is. Goslinga sprak in de VS met Francis Fukuyama, die stelt dat terrorisme weliswaar afschuwelijke sporen getrokken heeft, maar geen bedreiging is voor onze manier van leven. Alleen kom je in de VS als politicus nergens met zo’n boodschap. In ons eigen land heeft religiekritiek al lange tijd een politiek karakter en is het sterk gekoppeld aan de secularisering. Het christendom hebben we achter ons gelaten, religie is ouderwets. Na het Wildersproces overheerst de gedachte: ,,Nu zie je dat religiekritiek kan’’.

Beiden kijken dus liever naar gedrag dan afkomst, maar Goslinga ziet andere dingen dan Boekestijn. Zo zei Goslinga dat ook de Bijbel lastige passages bevat en dat fundamentalistische christenen in de VS een historische interpretatie van de Bijbel afwijzen. Hij wees op het sterke anti-papisme in de negentiende eeuw, zowel in de VS als in Nederland. De katholieke immigranten die vanuit Italië en Duitsland naar de VS kwamen, werden net als de moslims nu onintegreerbaar geacht. Toch is dat sentiment nagenoeg verdwenen. Ruim een eeuw later werd de katholiek John F. Kennedy president. De geschiedenis van de katholieken geeft Goslinga hoop dat het ook nog goed kan komen met onze omgang met de islam.

Boekestijn vond de vergelijking tussen katholicisme en islam echter ongelukkig. Begin twintigste eeuw sloot de gereformeerde voorman Abraham Kuyper een verbond met de katholieken. Dat bracht ons land vrede in plaats van balkanisering. Boekestijn vraagt zich af of we met de islam dezelfde weg zullen gaan. Het debat won aan scherpte toen Goslinga Boekestijn verweet dat het etnocentrisch is om te denken dat je mensen de moderniteit in kunt trekken. Hij plaatste daar persoonlijke waardigheid tegenover: mensen moeten kunnen zijn wie ze zijn. Nu lijkt het toch vooral op een verkapte vorm van assimilatie, stelde hij, waarbij migranten een soort kaaskop moeten worden en een monocultuur het ideaalbeeld is. Hij benadrukte dat juist het beschermen van minderheden een essentieel kenmerk van de democratische rechtsstaat is.

Boekestijn sprak zich uit voor een politiek van de hoop, voor niet wegkijken, voor blijven praten. Hij heeft vertrouwen in de vitaliteit van onze cultuur. Als voorbeeld noemde hij hoe Marokkaanse (sic) jongeren de politie en corruptie in Marokko verafschuwen, hoezeer zij in Marokkaanse ogen verwesterd zijn. Goslinga was, toen hij vanuit het oostelijke Istanboel naar ons land keek, echter juist ons gebrek aan vitaliteit opgevallen. Wij hebben de democratische rechtsstaat. Maar de Turken zeggen dat het lijkt alsof we die alleen voor onszelf reserveren, met immigranten als tweederangsburgers. Hij mist bij ons zelfvertrouwen in onze democratische rechtsstaat. Hij verwijt de populisten dat ze zich bedienen van beelden die niet kloppen.

Een van de aanwezige moslims herkende het geschetste beeld van moslims niet. Want, zei zij, die vreemdelingen waarover we spreken zijn wél burger van dit land, en angst creëert een tweedeling. Ze schetste haar realiteit: je werkt je rot om een plek te krijgen, maar zult er nooit bij horen en voelt je dagelijks in de hoek gezet. Iemand anders verweet Boekestijn maar te blijven hameren op die vijf procent extreme moslims. Wie zich ook niet in het beeld herkende, was Ella Vogelaar. Zij miste het stilstaan bij positieve ontwikkelingen. Ze noemde een vrouwencentrum in Amsterdam-West, dat is opgericht door een eerste generatie allochtone vrouw en waar gesprekken worden gevoerd over homoseksualiteit, waar vrouwen tijdens de Arabische les in de Koran passages opzoeken over de rechten van de vrouw.

Als ik terugkijk naar het debat, valt me op hoe sterk we denken in tegenpolen. Boekestijn gaf een voorbeeld: als hij aan moslims vraagt wat zij verstaan onder rechtvaardig, antwoorden zij ‘wat Allah wil’ en Boekestijn legt dan uit dat wij daar anders tegenaan kijken. Wij-zij. Maar ook onze normen en waarden zijn vaak terug te voeren op religie en in de islam neemt net als bij ons het begrip sociale rechtvaardigheid een belangrijke plaats in. Op eenzelfde manier werd in de discussie over Turkije ‘ westers’ en ‘modern’ tegenover ‘islam’ gezet, wat een modern islamitisch land al bij voorbaat uitsluit. En net zo zetten we vrijheid van meningsuiting tegenover vrijheid van godsdienst. Een aantal jaren geleden legde Ayaan Hirsi Ali aan kinderen de vraag voor wat zij belangrijker vonden, Allah of de Grondwet. Goslinga noemt dat een valse tegenstelling, omdat hij al bij voorbaat suggereert dat die twee onverenigbaar zijn.

Hoewel het een interessant debat was, maakte het ons niet veel wijzer over onze angst voor het vreemde en vreemdelingen. Het bleef hangen in een discussie over het object van onze angst: de islam en moslims. Het zou wellicht helpen als we wat minder in uitersten zouden denken, als we niet zouden uitsluiten dat er een middenweg is, als we de ander in de eerste plaats als individu, als mens zouden zien. Wat mij betreft wordt het tijd dat we onderzoeken wat ons bindt en gezamenlijk onze toekomst vorm gaan geven. Dat we, in de woorden van hoogleraar interculturele communicatie Wasif Shadid, ons gaan richten op inclusie in plaats van exclusie.