Rathenau Instituut, auteur op Sargasso

Foto: Rutger Smit (cc)

Mopperen aan de pomp

4 januari 2013 , 11:00 , door Rathenau Instituut

OPINIE - Gooi de energieprijzen maar flink omhoog, want dat zorgt voor een flinke energiebesparing. Dat zegt onderzoeker Jurgen Ganzevles.

Mensen met lagere inkomens kunnen straks de energierekening niet meer opbrengen. Dat beweerde topman Peter Terium van energiebedrijf RWE afgelopen zomer. Olieprijzen stijgen. En verduurzaming kost handen vol met geld. Hiervoor draait de consument uiteindelijk op. Ontluikt zich hier een nieuw, groot probleem van sociale ongelijkheid? Verliezen burgers het basisrecht op energie?

Natuurlijk wordt er aan de pomp gemopperd. Maar energie moet wel erg veel duurder worden, willen we de auto laten staan. Dit heeft alles te maken met de prijselasticiteit voor energie. Energie is een basisbehoefte. De energierekening zou niet minder dan vier à vijf keer hoger uit moeten vallen, en ook nog voor langere tijd, willen mensen hun energieverbruik halveren.

Vanuit besparingsoogpunt kan de prijs niet hoog genoeg zijn. Hoe meer een kilowattuur, liter benzine of kuub gas kost, des te harder we gaan bezuinigen. Een beetje duurder helpt niet. Nee, flinke slagen maken en dat dan ook nog blijven volhouden. Willen we echt besparen, dan zouden we stijgende energieprijzen dus juist moeten omarmen. En liefst nog een extra zetje geven, door extra belastingen.

Foto: cermivelli (cc)

Grassroots of kunstgras: energievoorziening in de media

15 december 2012 , 13:00 , door Rathenau Instituut

ANALYSE - Al dan niet geënsceneerde protesten in de media hebben veel invloed op de besluitvorming rond onze energievoorziening, constateert Jurgen Ganzevles.

Groepen mensen die zich druk maken over maatschappelijke kwesties worden ook wel grassrootsbewegingen genoemd. Kunstgrasgroeperingen zijn minder bekend. De Amerikaanse senator Lloyd Bentsen gebruikte het woord astroturfing voor het eerst, in 1985. Dit nieuw uitgevonden werkwoord verwijst naar een merk kunstgras. Het ging hem om het ensceneren van publiek protest, als tegenhanger van spontane betrokkenheid. Historische voorbeelden van kunstgrasbewegingen zijn aangewakkerde demonstraties uit de tijd van de Joegoslavische dictator Milošević en Amerikaanse pro-rokencampagnes, waarvan de banden met de tabaksindustrie zijn aangetoond.

Publieke meningsvorming begrijpen is een vak apart. In de energiewereld speelt het een rol in de discussies over windmolenparken, biomassa, kernenergie, CO2-opslag en schaliegaswinning. Het zijn ingewikkelde dossiers. Vragen over economie, technologie, duurzaamheid, veiligheid en de ruimtelijke inpassing lopen dwars door elkaar heen. Feit versmelt met fictie. Waarden en emoties zijn niet los te zien van belangen.

Op de rem

Het woud aan onzekerheden als het gaat om duurzame energievoorziening leidt tot een snelle opkomst van maatschappelijk protest. Partijen die niet overtuigd zijn, nemen het zekere voor het onzekere en trappen hard op de rem. Neem schaliegaswinning als voorbeeld. In 2010 wakkerde de documentaire Gasland de discussie over grootschalige schaliegaswinning in Amerika stevig aan. In 2011 bracht vooral de geplande proefboring in het Brabantse Boxtel het debat naar Nederland. Anno 2012 hebben niet minder dan 37 gemeentes te kennen gegeven dat zij substantiële bezwaren zien tegen winning van schaliegas in hun grondgebied.

Foto: lunar caustic (cc)

Selectie aan de poort van het leven

22 november 2012 , 13:00 , door Rathenau Instituut

ACHTERGROND - Claartje Doorenbos verbaast zich over wat er allemaal al mogelijk is met embryoselectie.

‘Embryoselectie is toegestaan op medische gronden’, staat er in het nieuwe regeerakkoord.

Maar ben ik nou gek, of gebeurt dat allang? Paren met een ernstige erfelijke ziekte in de familie kunnen al zeventien jaar terecht bij het academisch ziekenhuis Maastricht voor PGD, preïmplantatie genetische diagnostiek. Van een aantal embryo’s, verkregen met ivf (in-vitro fertilisatie), nemen ze twee cellen weg, die ze testen op de erfelijke aandoening. Het gezonde embryo plaatsen ze in de baarmoeder terug.

Fertility Institutes

Voor PGD geldt in Nederland een strikt toelatingsbeleid, maar bij de Fertility Institutes in Amerika kunnen alle paren met een kinderwens terecht. Voor zestienduizend euro screent deze kliniek de embryo’s op meer dan vierhonderd erfelijke ziektes. Als extra bonus mogen de ouders zelf de sekse van hun kind bepalen.

Zoiets is in de rest van de wereld streng verboden. Vandaar dat vrouwen uit alle windstreken gebruik maken van deze ‘Amerikaanse route’. Chinese en Indiase vrouwen gaan voor een jongetje (alsof het mannenoverschot daar nog niet groot genoeg is), de overige nationaliteiten hebben een lichte voorkeur voor een meisje.

De Fertility Institutes verdienen alleen al aan dat sekseselectie toerisme, 3,2 miljoen per jaar. En dan zou de directeur liefst willen dat de ouders in spé ook nog haar-, oog- en huidskleur van hun wensbaby kunnen kiezen. Maar daar stak de pro life beweging in 2009 een stokje voor. Geruchten gaan dat zelfs het Vaticaan er aan te pas is gekomen.

Foto: Michael Dales (cc)

Overal goed in zijn

23 oktober 2012 , 13:00 , door Rathenau Instituut

ANALYSE - In Nederland heerst de gedachte dat we in de wetenschap moeten kiezen waar we goed in willen zijn. Onzin, vindt Barend van der Meulen.

In mijn korte tijd als ambtenaar, begin jaren ’90, kreeg ik een tekst waarin het Ministerie van Defensie heel serieus de voortgang in het speerpuntenonderzoek meldde. Ik had niet verwacht dat ons land nog met speren verdedigd werd. Ik was niet de eerste lezer van de tekst. Blijkbaar hadden velen voor mij de term speerpuntenonderzoek niet raar gevonden.

In onderzoek- en wetenschapsbeleid moet er altijd gekozen worden. “We kunnen immers niet overal goed in zijn,” zeggen bestuurders graag. Of dat waar is, is maar de vraag. Individuen kunnen niet overal goed in zijn. Heel veel wetenschappers kunnen wel in heel veel goed zijn. En veel wijst er op dat Nederlandse wetenschappers het over de volle breedte van de wetenschap goed doen. Sommigen zeggen ‘excellent’, maar die categorie bewaar ik zelf liever voor de beste 10%.

Hoe dan ook, de overtuiging dat er gekozen moet worden, is diep verankerd in het wetenschapsbeleid. De gedachte is in ieder geval ouder dan ik zelf ben. In 1963 schreef Alvin Weinberg het artikel ‘Criteria for Scientific Choice’ , dat in één van de eerste nummers van het tijdschrift Minerva verscheen. Hij probeerde in dat artikel het probleem op te lossen dat er meer wetenschappelijke plannen zijn dan de overheid kan (of wil) financieren.

Foto: Claire Brownlow (cc)

Gebruik materiaal biobanken beter regelen

20 oktober 2012 , 14:00 , door Rathenau Instituut

ANALYSE - Pathologen beheren in Nederland zo’n vijftig miljoen stukjes mens, van veertien miljoen personen. Dat is veel, en het vergroot de noodzaak om voor alle soorten opslag en gebruik van lichaamsmateriaal goede regels te maken.

Een buisje bloed, een stukje tumorweefsel, uitstrijkjes, huid, nierstenen. Van bijna ieder van ons ligt wel ergens een stukje materiaal opgeslagen.

Het gebruik van lichaamsmaterialen neemt een hoge vlucht. De opkomst van biobanken is daarvan een treffend voorbeeld: de grootschalige opslag en het gebruik van lichaamsmateriaal in combinatie met persoonlijke gegevens. De weefselarchieven groeien met twee miljoen bestanden per jaar.

Gebruiksdoelen

Menselijk archiefmateriaal dient vele doelen. Het kan heronderzocht worden ten behoeve van de patiënt zelf – het hoofddoel. Daarnaast is er het ‘nader gebruik’, zoals alle andere doelen heten. Voor de medische wetenschap vormen de archieven een goudmijn aan informatie, die bovendien met het voortschrijden van de techniek steeds beter ‘leesbaar’ wordt. Zo is tumorweefsel bruikbaar om het verband op te sporen tussen genen en levensstijl in het ontstaan van kanker. Verder worden de lichaamsmaterialen benut voor de ontwikkeling van geneesmiddelen. Op medische opleidingen doet het lichaamsmateriaal dienst als didactisch materiaal.

Voorlichting

Driekwart van de Nederlandse burgers weet niets van opslag en nader gebruik van lichaamsmateriaal, blijkt uit het boek Nader gebruik nader onderzocht. Zeggenschap over lichaamsmateriaal van het Rathenau Instituut. 91% Zegt bovendien nooit te zijn ingelicht door hun arts hierover. De helft wil geïnformeerd worden én weten voor welke doeleinden hun materiaal wordt gebruikt. Nog eens drie op de tien wil hoe dan ook informatie krijgen. Het overgrote deel van de patiënten (81%) stelt die informatie eveneens op prijs.

Foto: copyright ok. Gecheckt 02-03-2022

Kunstmatige mondiale afkoeling goedkoop?

16 september 2012 , 13:00 , door Rathenau Instituut

Er zijn manieren om de opwarming van de aarde te bestrijden. Bijvoorbeeld door kunstmatige koeling. Maar is dat wel zo verstandig, vraagt onderzoekster Monique Riphagen van het Rathenau Instituut zich af.

Een paar weken terug stond er een opmerkelijk bericht op nu.nl. ‘Kunstmatige mondiale afkoeling financieel betaalbaar’. Dat lijkt goed nieuws in deze financieel barre tijden. Het klimaatprobleem opgelost en nog voor een schijntje ook, zo’n vijf miljard dollar per jaar. Maar je moet je afvragen of goedkoop in dit geval niet duurkoop is.

Nu.nl baseert zich op een artikel in Environmental Research Letters. Hierin wordt gesproken van het afkoelen van de aarde door het in de stratosfeer brengen van zwaveldeeltjes, net zoals een vulkaanuitbarsting doet. Dit wordt ook wel Stratospheric Aerosol Injection (SAI) genoemd. SAI is een vorm van klimaat – of geo-engineering: het grootschalig bewust beïnvloeden van het klimaatsysteem om de opwarming van de aarde te beperken of te voorkomen.

Het omvat een breed scala aan technologieën, waarvan SAI één van de meer realistische opties is. Blijkbaar achten serieuze wetenschappers het klimaatprobleem dermate ernstig dat dergelijke noodgrepen wat hen betreft het bestuderen waard zijn.

Een schijntje
Onderzoekers hebben op een rijtje gezet wat de goedkoopste manier is om vijf megaton stofdeeltjes per jaar in de stratosfeer te brengen. Onderzocht zijn het vliegtuig, een vernieuwd soort vliegtuig, een hybride luchtschip, raketten, kanonnen en verschillende soorten pijpleidingen. Het speciaal ontworpen vliegtuig doet dit uiteindelijk voor vijf tot acht miljard dollar per jaar. Een schijntje vergeleken met de schade veroorzaakt door klimaatverandering of de kosten van het verminderen van de uitstoot van CO2, tussen de 200 en 2000 miljard dollar per jaar.

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-11-2022

Veldwerk in een ziekenhuis in Italië

21 augustus 2012 , 17:00 , door Rathenau Instituut

Terwijl ik lichtelijk overmoedig mijn campingskills aan mijn vriendinnen toon, vat het campinggasje dat ik in mijn handen heb vlam. Een klein momentje van paniek. En dan meteen onder de koude campingdouche. Mijn arm is rood en doet pijn, bij mijn polsen hangt het vel eraan. In de auto naar het ziekenhuis.

Het is een Zuid-Italiaans streekziekenhuis. De verpleger behandelt de wond met veel aandacht en zorg. Ik vertel de verpleegkundige over het project waar ik aan werk: ‘patiënten weten beter’: hoe ervaringen van patiënten met ziekenhuiszorg ingezet kunnen worden om die zorg te verbeteren. “She is doing fieldwork,” grapt meegekomen vriendin Myrthe. De zaalarts vraagt me of ik de verpleger niet ook een ‘very beautiful’ vindt. Het lijkt hem beter als ik die nacht in het ziekenhuis slaap. De zaalarts reageert verbaast als Myrthe teruggaat naar de camping. “She not want to spend night here?” Italiaanse charmes waarschijnlijk. Ondertussen is de schrik wat gezakt, de morfine ingewerkt en zie ik de grap er wel van in.

Dan wordt ik weggereden. Eerst in een lift die me meer het gevoel geeft dat ik naar een Berlijns undergroundfeest ga (graffiti!). Hoewel koud-klinisch ook niet mijn favoriete interieurstijl is, verlang ik toch naar de iets meer steriele indruk die Nederlandse ziekenhuizen me doorgaans geven.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Stemorakel

16 augustus 2012 , 12:00 , door Rathenau Instituut

De StemWijzer en het Kieskompas zijn weer gelanceerd. Afgelopen maandagavond zag ik op televisie verschillende partijleiders met het zweet op het voorhoofd de StemWijzer invullen, vurig hopend dat niet per ongeluk de verkeerde partij uit de test kwam rollen.

Toen ik ze daar zo zag zitten deed het invullen van deze digitale test me een beetje denken aan het raadplegen van een orakel. Vol spanning klik je achter je computer door de test heen om tot slot van het digitale orakel je stemadvies te krijgen.

Hoewel deze moderne stemhulpen een stuk beter onderbouwd zijn dan een gemiddeld orakel, is het voor mij toch altijd de vraag wat er nu gebeurt achter de schermen. Waar komt dat advies nu eigenlijk vandaan? En waarom krijg ik van het KiesKompas een ander advies dan van de StemWijzer?

Afgelopen jaar keken we met onderzoekers van de Universiteit Utrecht onder de motorkap van dit soort digitale tests (Voting Advice Applications). Ze proberen ons zo neutraal mogelijk van informatie over de partijstandpunten te voorzien, maar elke keuze in het ontwerp heeft gevolgen voor hoe de test uiteindelijk wordt ingevuld.

Neem dit dilemma: Laat je de partijen zelf aangeven waar ze staan op elke stelling in de test, of moeten externe experts dit doen?

Foto: EU foto campagne Science It s a girl thing copyright ok. Gecheckt 17-10-2022

Hoe krijg je meisjes in de wetenschap? Met glamour

13 juli 2012 , 08:00 , door Rathenau Instituut

De EU promoot wetenschap bij meisjes met een flitsend filmpje en de halve wetenschappelijke wereld is boos. Onterecht, stelt Antoinette Thijssen, hoofd communicatie bij het Rathenau Instituut.

De Europese Unie heeft weinig geluk met haar campagnefilmpjes. Eerder dit jaar was er al ophef rond een op Tarantino’s Kill Bill geïnspireerd filmpje bedoeld om de verdere uitbreiding van de EU te promoten. Vorig weekend was er op Twitter een ware explosie van woedende reacties naar aanleiding van het videoclipje bij de campagne ‘Science: it’s a girl thing’, bedoeld om jonge meiden enthousiast te maken voor een wetenschappelijke carrière.

Zelf begreep ik die opwinding over het clipje niet zo. Wat is er helemaal aan de hand? Je ziet een paar kortgerokte, hooggehakte meiden in een laboratoriumachtige omgeving met daar doorheen snelle beelden gemonteerd van gestileerde wetenschappelijke attributen en handelingen. Wat er precies gebeurt in het spotje blijft onduidelijk, maar de centrale boodschap leek mij helder en belangrijk: ook als je een typische girly girl bent en houdt van mode en make up, kan een carrière in de wetenschap iets voor jou zijn.

Die boodschap lijkt me vooral belangrijk, omdat het beeld dat jongeren (en een groot deel van de volwassenen trouwens ook) van de bèta – en technische wetenschappen hebben – want daar gaat deze campagne met name over – heel anders is.

… dan mij aanvankelijk werd beloofd

7 april 2012 , 11:15 , door Rathenau Instituut

Tiziana Nespoli fantaseert over de toekomst van de gezondheidszorg. Zij is de zesde en laatste winnaar van de blogwedstrijd Intieme technologie.

Al jaren trek ik mij niets meer aan van wat ik voel. Wat ik voel doet niet ter zake. Nauwkeurig gedoseerde supplementen en preventieve diagnoses zorgen ervoor dat het met mij behoorlijk goed gaat. Tegen de herfst slik ik een pil om de scherpe kantjes van het leven even wat af te toppen. Tegen de lente schaf ik hem weer af. Ik heb een aardig leven en functioneer in allerlei aspecten naar behoren. Ik heb dito vrienden met dito levens en binnenkort zal ik dito kinderen baren.

Volgens de voorspellingen zullen mijn vriend en ik binnen een aantal jaar piekmomenten hebben in ons vruchtbaar leven. Daar kijken wij enorm naar uit. Omdat blijkt dat het moment aanstaande is, hebben wij maatregelen getroffen. Op basis van onze gematchte persoonlijkheidstests hebben wij een aardige crèche gevonden die aanhaakt bij de persoonlijke ontwikkeling van ons toekomstig kind.

Het vreugdevol verloop van mijn leven is opgeslagen in een database. Eens in de maand doe ik een life check up waarin mijn levensfuncties nauwkeurig worden gemonitord en ik handige adviezen krijg met betrekking tot mijn levensstijl. Het is een prachtig systeem dat uitgaat van het recht op geluk en gezondheid.

Is intimiteit met techniek wel mogelijk?

3 april 2012 , 19:00 , door Rathenau Instituut

Universitair docent Maarten van der Sanden vraagt zich af of je de term ‘intiem’ wel kunt gebruiken als je het over technologie hebt. Hij is één van de winnaars van de blogwedstrijd Intieme technologie van het Rathenau Instituut.

In de communicatie over ‘intieme’ techniek moeten we zuinig zijn met het woord intiem. De veelzijdige betekenis van het begrip intiem bemoeilijkt en vertekent de inhoud van de mogelijke dialoog met het publiek over deze zich ontwikkelende techniek. In de discussie over gentechnologie maakt het nogal uit of je praat over modificatie of manipulatie. Dezelfde subtiliteiten, weliswaar op een ander vlak, spelen ook een rol in het gesprek over ‘intieme’ techniek.

Een intieme relatie tussen mensen gaat volgens sociaalpsychologen over fysiek, emotioneel en spiritueel samen komen of samen zijn. Intimiteit ontstaat uit sociale interactie, wederzijdse verwachtingen en het aanraken. Intiem is een emergent begrip en techniek is hierin faciliterend. De relatie tussen mens machine manifesteert zich, volgens het Holland DOC filmpje op de website van het Rathenau Instituut, in techniek die tussen mensen staat, techniek die over mensen gaat en techniek die als mensen is. Sociale media gaan vooral over de eerste, het Elektronisch Patiënten Dossier over het tweede en humanoids geldt als een uitwerking van de derde.

Hoe internet mijn brein verwoestte

24 maart 2012 , 14:00 , door Rathenau Instituut

Wetenschapsjournalist Amanda Verdonk betreurt het verlies van haar concentratievermogen, met dank aan het internet. Zij is met deze blogpost één van de winnaars van de blogwedstrijd Intieme technologie van het Rathenau Instituut.

Zomer, 2011. Het was zonnig en warm, en ik zat in de tuin het boek ‘Hoe verandert internet je manier van denken?‘ te lezen. Een verontrustend, maar vooral ook herkenbaar boek over de invloed van internet en smartphones op ons leven en denkpatroon. Een computer, zo lees ik, “is erop ingericht om je aandacht te verstrooien. Het schermt je niet af tegen afleidingen uit de omgeving – het zorgt juist voor extra afleiding. Woorden op een computerscherm zitten in een lawine van concurrerende pixels.”

Wat een mooie quotes, denk ik als journalist meteen. En wat doe ik? Ik grijp mijn smartphone erbij om die quotes gelijk via Twitter met de wereld te delen. Waardoor ik mijn aandacht niet meer bij het boek kan houden en de boodschap van het boek dus gelijk kracht wordt bijgezet: voor mij is het al te laat. Internet heeft mijn hersenen al zodanig beschadigd dat het lezen van een vlotgeschreven boek van kaft tot kaft er niet meer in zit. Dat bleek ook inderdaad, want ik heb het maar voor de helft gelezen. Ik voel me steeds dommer worden.