Wijffels, het partijwezen en de ambtenaren

Vroeger wilde ik van mijn hooggeleerde weten waarover de politieke wetenschap nu eigenlijk ging. Die vraag leverde drie antwoorden op:“Politieke wetenschap houdt zich bezig met wat politicologen interesseert”. Als ik dan protesteerde, omdat ik daar niks aan had, was het antwoord: “politiek gaat over bindende toedeling van waarden”. Dat was wel een beetje overdenken waard, maar dan kreeg ik er nog eentje om op te kauwen: “politiek gaat over de vraag wie, wanneer wat krijgt en hoe?”

Daar dacht ik aan bij het luisteren naar (professor) Herman Wijffels in Buitenhof. De vraag voor hem was ongeveer of de huidige politieke partijen nog voldoende de problemen van vandaag aan kunnen. Wijffels zei daarop: “De traditionele politiek gaat over verdeling van geld, van de leuke dingen. Daarbij past een links-rechts verdeling. Maar als je dat ziet als een horizontale verdeling, dan is er nu ook een verticale verdeling, waarop nog geen partijformatie is gestabiliseerd: de migratie/integratie vraagstukken, sociaal-culturele vraagstukken, de klimaatcrisis”.

Dat is boeiend. Of het waar is weet ik niet. Laten we eens kijken of de definities van hierboven ons helpen, op de genoemde terreinen. Veiligheid tegen overstromingen is een waarde, die bindend wordt toegedeeld. De kosten voor dijkverhoging worden door de belastingbetaler opgebracht: het kost een paar centen, maar dan heb je ook allemaal wat. Het bestaande systeem lijkt redelijk wakker, als het gaat om de strijd aan te binden met deze nieuwe bedreiging van klimaat en zeespiegel.

Tot het sociaal culturele probleem valt de vergrijzing te rekenen: het verhogen van de AOW-leeftijd zit en zat ons niet glad. Brinkman dankte het einde van zijn politieke loopbaan aan de discussie over dit thema: SP en PVV kozen voor behoud van de 65 jaar. Is het modern om te denken dat je ook op hoge leeftijd een zinvolle bijdrage aan de samenleving kunt en moet leveren? De politieke scheidingen zijn wel opmerkelijk, maar is het partij systeem daarmee geheel uit de mode?

Het lekker voelen in een bepaalde stabiele cultuur: is dat ook een waarde, die bindend kan/moet worden toegedeeld? Als politiek gaat over verdeling binnen een systeem, misschien niet. Maar voor de “have-not’s” van deze wereld maakt een grens van een politiek systeem niets uit: zij komen hun aandeel in de waarden ophalen. Ooit haalden we ze zelf, (Turkije, Marocco), later kwamen ze vanzelf uit Oost Europa (Bolkestein richtlijn). En immaterieel? Mensenrechten zijn tamelijk heilig, maar ik wil ook wel veilig over straat kunnen. Hebben we na 9-11 zoveel angst aan gepraat gekregen? Wilders’ cijfertjes kun je niet als onzin afdoen.
Ik heb eerder bekend: ik twijfel over veel en maak de lezer daarvan deelgenoot. Dat kan helpen. Herman Wijffels twijfelt ook: aan zijn eigen partij, aan de heilzaamheid van de wrakke coalitie die in de steigers staat. Ik hoef daar niet verder op in te gaan, want iedereen kan de simpele sommen tot 76 maken en de mechanismen zien waardoor kamerleden individueel uit de band willen springen. Het geeft een angstig gevoel van vrede als de fractievoorzitter zijn bijl slijpt.

Maar ik heb een andere twijfel, over het stuurvermogen van gekozen politici. Ooit sprak een bekende ambtenaar: “De politieke ideeën zijn nog gevat in de sjablonen van een hiërarchische retoriek. “Wij sturen de maatschappij”. Dat gelooft toch niemand?” En:”Het is een soort mentale gevangenis. Maar het heeft ook met loyaliteit aan de institutie te maken. Instituties zijn gulzig. Er is teveel angst voor non-conformisme.”
De spreker heet Docters van Leeuwen en zijn politici zijn de kamerleden, die maar weinig relativerend kunnen zijn over hun macht en positie.

Het geheel van politieke instituties staat in open wisselwerking tot zijn maatschappelijke omgeving. Die maatschappelijke omgeving is sterk veranderlijk, een verandering die door systematische bewerking moet worden gecontroleerd en gestuurd. Als je tenminste als politiek systeem de pretentie in stand wilt houden dat je de wereld bestuurt. De vraag is hoe dat dan werkt. Zeker, bovenin een departement zetelen de bewindslieden en hun wil is wet, zolang zij het vertrouwen van het parlement hebben. Zeker, het departement maakt regels, wetten, beschikkingen. Uitvoerende apparaten, mede-overheden, toezichthouders zorgen voor de uitvoering en beheer. Maar hoe werken die door?

De socioloog zegt dat het gaat om ‘vereenvoudiging van besluitvorming door verlichtende structuurvorming’.
Ik zeg dan: was het maar waar! De bundel van wetten, regels en voorschriften, waarmee departementen de werkelijkheid proberen te sturen en beheermaatregelen die daarbij horen zijn de bron van de onvrede over de politiek; legers van moraliserende overheidsdienaren, die ons lastig vallen met regels, formulieren, aanvullende vragen, normen en protocollen.

En omdat wij allen in de gevangenis zitten van de hiërarchische retoriek, snappen we niet dat de politiek ons daar niet van kan bevrijden. De politiek kan de pretentie dat de bestuurlijke realiteit door haar wordt bepaald, niet waarmaken. Zo is het leger Fortuyn-stemmers teleurgesteld, zo kreeg Verdonk een vluchtige aanhang. Met Wilders is het anders, zie het verhaal van Wijffels, maar waar hij appeleert aan woede en buitenstaanderschap misschien ook niet.

En wat nu? De sleutel ligt bij de voorstellen van de komende coalitie, welke dan ook, over de bezuiniging op ambtenaren en de herinrichting van het openbaar bestuur. Ik wees hier al eerder op her radicalisme van de nieuwe conservatief-liberale regering Cameron/Clegg. Is er een reden om daarover enig optimisme te hebben? Nou, nee. De liberalen vinden het verbouwen van het Huis van Thorbecke geen aantrekkelijke gedachte. Maar het simpel decreteren van 20% bezuinigen op ambtenaren gaat niet werken. Alleen, serieuzer gedachten ben ik in het politieke domein niet tegengekomen.