RECENSIE - Hoe wij met elkaar communiceren is momenteel zo dramatisch aan het veranderen dat ik niet zou durven voorspellen hoe we er over pakweg vijf jaar voor staan. Alles is aan het veranderen. Je ziet dat aan de nieuwe, negende druk van het bekende leerboek Leren communiceren. In het voorwoord schrijven de auteurs dat ‘veel van de adviezen van de toenmalige communicatie-experts, de Griekse en Romeinse retorici, nog niets van hun betekenis verloren hebben’. Anderzijds kondigen ze in diezelfde inleiding aan dat ze in het boek adviezen geven voor ‘een verstandig en effectief gebruik van de nieuwe mogelijkheden’ van generatieve taalmodellen. Die idealen zijn, laat deze negende druk zien, heel lastig te verenigen.
Wie de geschiedenis van de talige communicatie in Nederland wil bestuderen, kan de negen drukken van Leren communiceren naast elkaar leggen. De eerste druk verscheen in 1979, dat is 46 jaar geleden, in de tijd dat je een betoog nog op een typemachine tikte en het heel modern was als die typemachine een bolletje had. Van het oorspronkelijke auteursteam is alleen Carel Jansen nog betrokken bij deze editie, als eindredacteur. Verder is alles anders, en de voortekenen zijn er dat de tiende druk misschien wel nog radicaler anders zal moeten zijn. (De auteurs zijn deze keer, naast Carel Jansen zelf, Aline Douma, Joyce Karreman en Jan Ravesteijn.)
Geen burgers
Het ideaal van de Grieken en Romeinen was om hun vooraanstaande burgers op te leiden tot grote sprekers. Een goed mens was een goede burger, en een goede burger wist op een goede manier deel te nemen aan het maatschappelijk debat: door zich overtuigend uit te drukken in een mooi opgebouwd betoog. De retorica was in die zin niet alleen een kwestie van professionals, maar van iedereen – althans van de mannen die hoopten tot de elite te worden toegelaten.
Dat ideaal – de vorming van burgers door ze te leren goed te communiceren – heeft nog niets aan actualiteitswaarde ingeboet. Natuurlijk moeten we de burgers van de toekomst weerbaar maken in de almaar verder aangejaagde storm van onzin, nepnieuws, scheldpartijen en verdachtmakingen die nu zo’n belangrijk deel van het openbare debat uitmaken. In een ideaal Nederland (maar ja, hoe ver zijn we daarvandaan) zou Leren communiceren op alle scholen worden onderwezen. Quintilianus for the millions!
Ik weet niet hoe dat ideaal zich verhoudt tot chatbots. De schrijvers van Leren communiceren geven nuttige tips over hoe je dit soort systemen kunt inzetten om bijvoorbeeld samenvattingen te maken of tekstplannen op te zetten. Ik denk ook dat het zinnig is om studenten met dit soort systemen te laten kennismaken. Alleen zijn die chatbots zelf natuurlijk geen personen, en zeker geen burgers die kunnen of zouden moeten deelnemen aan het publieke debat. Je zou willen dat ze hooguit als instrumenten worden gebruikt – zoals het bolletje op de typemachine je ook hielp om sneller een stuk te schrijven.
Lesje retorica
De vraag is alleen hoever dat gaat: ik kom nu al websites tegen met ogenschijnlijk gedegen journalistieke artikelen die (grotendeels) door kunstmatige intelligentie zijn gemaakt. Ik neem aan dat Cicero of Quintilianus dat beneden hun stand zouden hebben beschouwd. Retorica-onderricht is immers ook vorming van je menselijkheid.
Wat dat betreft is het jammer dat er in Leren communiceren niet wat meer kritische reflectie is op dit middel, en dat de auteurs zich beperken tot enkele praktische tips. Ik denk dat een goede communicator op zijn minst ook moet nadenken over de middelen die hij of zij gebruikt, en wat deze betekenen.
Maar uiteindelijk is dat een detail. Leren communiceren is al bijna vijftig jaar een belangrijk – ik zou zeggen: het belangrijkste – handboek voor mensen die op hoog niveau iets willen leren over het vak van communicatie: hoe je teksten opzet en structureert, hoe je rekening houdt met je publiek, hoe je een degelijk rapport in elkaar zet, en zelfs hoe je effectief vergadert. Je vindt het er allemaal, op een heel degelijke en tegelijkertijd heldere en toegankelijke manier beschreven. Het wordt, bij mijn weten, nog steeds op veel – zo niet de meeste – relevante hbo-opleidingen gebruikt, en ook her en der in het wetenschappelijk onderwijs. En dat lijkt me volkomen terecht. Houden zo! En niet vervangen door een lesje retorica van GPT of Gemini.
Carel Jansen, Aline Douma, Joyce Karreman, Jan Ravesteijn. Leren communiceren. Noordhof 2025.