Politiek als showworstelen

Een gastbijdrage van Hartger Wassink.

In mijn studententijd, begin jaren ’90, keek ik wel eens Amerikaans showworstelen. Het sloeg nergens op, maar ja, er was nog geen internet en ’s nachts was er niks anders op tv. Ik vond de serieusheid waarmee de worstelaars hun speel speelden heel interessant. Iedereen wist dat het allemaal nep was, maar niemand doorbrak de code. Een soort Sinterklaas voor volwassenen. Het leek allemaal vrij onschuldig en op misbruik van anabole steroïden na is er volgens mij nooit iets onoirbaars gebeurd.

Ik moet daar regelmatig aan terugdenken. Want ergens in de afgelopen 20-30 jaar is de Nederlandse politiek een soort showworstelen geworden, alleen zijn de consequenties een stuk serieuzer. Ik zal proberen uit te leggen wat me dwars zit.

Politiek draait om debat en debat kan (net als showworstelen) al interessant genoeg op zich zijn om naar te kijken, los van wat je persoonlijke voorkeur voor de inhoudelijke uitkomst van het politieke debat is. Bovendien: het gegeven dat politiek (anders dan showworstelen) wel degelijk serieuze consequenties heeft in de echte wereld, draagt bij aan de spanning die van het spektakel uitgaat.

Het is niet alleen omdat politiek in de belangstelling staat, dat dit spektakel interessant is. Spektakel op zich trekt al belangstellenden aan. Zoals een brandje, een ongeluk of een vechtpartij. Het dus ook andersom: maak van politiek spektakel, en je trekt politieke aandacht. Pim Fortuyn was de eerste die doorhad dat spektakel loont. Het verhaal van zijn tegenstrever Ad Melkert is bekend: die richtte zich liever, zonder spektakel, op de inhoud.
Maar hij onderschatte faliekant de aantrekkingskracht van de underdog in een op handen zijnde vechtpartij. En die aantrekkingskracht van de underdog is erg groot: het is verdienmodel van het Amerikaanse showworstelen.

Na Fortuyn is er een rij populistische politici gekomen, die zijn model gekopieerd hebben. Creëer spektakel, positioneer je als de underdog, en hoe de strijd ook uitpakt: je wint altijd. Als je verliest, heb je als underdog toch de sympathie van het publiek. En als je wint, dan is dat terecht. Want: onderschat nooit de underdog.

Voor populistische politici werd het spektakel op die manier belangrijker dan de inhoud. Een goed voorbeeld is natuurlijk Geert Wilders, die door de jaren heen een bont palet aan standpunten heeft verdedigd. Niet omdat die hem zo aan het hart gaan, maar omdat ze zo beledigend waren, ze daarom spektakel zouden opleveren en hij zich ermee als underdog kon presenteren.

In die ontwikkeling zijn we nu zo ver opgeschoven, dat niet alleen inhoud er niet meer toe doet, maar dat het betwijfelen van inhoudelijk redelijke en rationele standpunten zelf een doel is geworden. Zo kon Wopke Hoekstra aan het begin van dit politieke seizoen in de krant beweren dat een kabinetsdoelstelling niet heilig is. Niet omdat hij dat werkelijk vond, maar omdat hij en het CDA daarmee spektakel konden creëren, dat strategisch een slimme zet leek, zo vlak na de zomer. Het spektakel van de coalitiepartij die twijfelt. Het werkte alleen niet zo geweldig, want het CDA positioneren als underdog? Daarvoor is de herinnering aan de gloriejaren als machtspartij nog te vers.

Spektakel is ook het verdienmodel van de meeste tv-talkshows. Het format is globaal als volgt. Iemand beweert wat, het doet er niet toe wie het is of wat er gezegd wordt. Zet er gewoon een vraagteken achter, en nodig op tv iemand anders uit die het tegenovergestelde beweert. Spektakel! Kijkcijfers gegarandeerd. Over de inhoud maalt niemand.

Een onrustbarende bij-effect van 25 jaar spektakelpolitiek is echter dat veel gewone kiezers allang niet meer kunnen onderscheiden wat echt is, en wat nep. Zoals er ook heel veel kijkers van Amerikaans showworstelen zijn, die het ongetwijfeld allemaal voor waar aannemen wat ze zien. Of ze weten misschien wel dat ze voor de gek worden gehouden, maar ze doen geen moeite meer, voor even genieten ze van het spektakel in hun korte, wrede en ellendige leven.

Er is een steeds kleinere groep Nederlanders voor wie het helder is dat het niet helemaal klopt, als een politicus iets zegt dat vooral bedoeld is om een effect te creëren. Voor veel andere Nederlanders is dat onderscheid niet meer helder, en ook niet meer relevant. Wat maakt het uit voor ze, als ze hun eigen leven nooit een effect merken van wat die politici op tv zeggen? Te lang al ervaren te veel mensen dat, ondanks al het politieke spektakel op tv, hun problemen in de echte wereld alleen maar groter worden.

Die ervaring leidt tot twijfel en desinteresse. En precies dat buiten de showpolitici uit. Daar kunnen ze nog meer spektakel van maken. Ze wakkeren die twijfel dus aan, en de desinteresse slaat vervolgens om in wantrouwen. Niet langer zijn de andere politici volgens de showpolitici draaikonten (een ernstig verwijt destijds van Jan-Peter Balkenende aan Wouter Bos), maar ze zijn nog erger dan dat: het zijn fraudeurs die samenspannen om macht te vergaren en de gewone man (m/v/x) het leven zuur te maken.

En dat wordt met steeds grotere hyperbolen verkondigd. We zijn inmiddels zo ver dat er serieus moet worden gereageerd als een leider van een politieke partij het over reptielen heeft, als hij over andere politieke leiders spreekt.

Zo is het wantrouwen brandstof voor politiek spektakel geworden. En daarmee komen we op gevaarlijk terrein. Zie het succes van de BBB. Een kleine opkomende partij (underdog) die de modellen van overheid en wetenschap in twijfel trekt (wantrouwen). Dat die partij wordt gesteund door een ris multimiljonairs die hun verdienmodel bedreigd zien, doet voor bijna niemand terzake. Die multimiljonairs financieren de meest ontwrichtende (tractoren), zichtbare (omgekeerde vlaggen) en gewelddadige (bedreigingen, een dode zelfs) protesten die ons land in decennia gezien heeft. Spektakel!

Het echt zorgelijke is dit. De traditionele partijen denken op dit geweld te kunnen reageren, met inhoudelijke argumenten, zoals ze van oudsher gewend zijn. Maar dat is alsof je met de spelregels van klassiek worstelen de Amerikaanse showworstel-arena ingaan. Die redelijke politici gaan aan stemmers op de BBB en JA21 uitleggen, dat die partijen maatregelen voorstaan, waar ze niet beter van worden. Maar die stemmers horen allang geen inhoudelijke argumenten meer. Die zien een stel zielige slappelingen die het tegen hun held Hulk Hogan willen opnemen, en ze lachen ze vierkant uit.

In dit circus krijgt een politicus die opstapt, zoals Lodewijk Asscher, en recent nog Daan de Neef, geen applaus. Zijn de showworstelaars die hun apepakkie uitdoen. Ze doen hun masker af en zeggen in de tv: sorry mensen, het was allemaal maar show. Alles voor de kijkcijfers. Maar ik doe niet meer mee. Dan draait de camera gauw weg: dat is geen spektakel, dat is niet interessant. De woordvoerders en spindoctors maken zich uit de voeten: dat zijn oprechte meningen, daarmee trek je geen kiezers. Daar kunnen ze niets mee.

De afgelopen decennia hebben ons geleerd, dat de behoefte aan spektakel steeds groter wordt. Het publieke omroepprogramma Op1 zag er een tijd geleden geen probleem in, een programma op te nemen voor het aanmeldcentrum in Ter Apel. Spektakel! Sensatie! Over de inhoud van dat programma heb ik nergens wat gelezen, doet er ook niet toe. Dat er een baby was doodgegaan op exact die locatie, daar sprak niemand meer over. Alsof je een programma opneemt op het strand van Bodrum, waar de vijfjarige Aylan ooit omkwam. Dat zouden we toen erg onsmakelijk hebben gevonden.

Hoe verder? Hieronder een simpel idee. En een waarschuwing. Het simpele idee is: zorg ervoor dat politieke keuzes tot daadwerkelijk rechtvaardige uitkomsten leiden voor zoveel mogelijk mensen. Het artikel dat me inspireerde tot dit verhaal, noemt er een aantal: minder ongelijkheid in inkomens, eerlijk onderwijs, toegankelijk en gratis gezondheidszorg, rechtvaardige belastingdruk (meer op vermogen en uitputting van grondstoffen, minder op arbeid), een rechtssysteem dat kwetsbaren beschermt. Als we dat zouden realiseren, dan wordt bij veel mensen de noodzaak weggehaald om te geloven in charlatans.

De waarschuwing is, dat na het spektakel over de inhoud van Fortuyn, over de beledigingen van Wilders, over de twijfels van CDA, over het wantrouwen van BBB het spektakel van het fascisme volgt. Steeds openlijker lezen en horen we antisemitische opmerkingen, steeds openlijker wordt er geflirt met geweld. Racisme blijkt endemisch en systemisch, en biedt een voedingsbodem voor openlijke haat en doodsbedreigingen. Wetteloos boerenprotest gaat naadloos over in AZC-protest, waarbij een foto van een racistische leus door vele media kritiekloos wordt verspreid. Spektakel! We hebben een nieuw dieptepunt bereikt, nu een Tweede Kamerlid openlijk speculeert over een gewelddadige revolutie. En de aantrekkingskracht van geweld, daar kan niets tegenop. En als we denken dat we deze ontwikkeling op inhoud kunnen bestrijden, vergissen we ons deerlijk.