Afghanistan – een terugtocht na twintig jaar

Joe Biden wordt wel aangeduid als een ‘oude man met haast’. Nu gaat dit beslist niet op voor alle delen van de buitenlandse politiek van de nieuwe Amerikaanse president (denk aan Iran, Palestina). Maar bij Afghanistan lijkt het er toch aardig op. Weliswaar lukt het niet om de datum voor het vertrek van de laatste 3.500 Amerikaanse troepen te halen, die door zijn voorganger Donald Trump in februari vorig jaar was afgesproken met de Taliban (1 mei 2021), maar op 11 september zullen we het mogelijkerwijs dan toch na twintig jaar meemaken: het onvoorwaardelijke vertrek van de Amerikaanse en NAVO-troepen uit Afghanistan. Een analyse van Kees Kalkman in het Vredesmagazine, juni 2021.

Het uitstel van iets meer dan vier maanden kan veroorzaakt zijn door het verschil van de manier van besluitvorming met de tijd van Trump. Dat geldt bijvoorbeeld voor het herstel van de positie van de National Security Council, waarin belangrijke spelers op het gebied van de nationale veiligheid zijn vertegenwoordigd, en die door middel van een bureaucratisch proces beslissingen neemt. Tijdens de laatste jaren autocratische bewind van Trump was de NSC op de achtergrond geraakt.

Een mislukte oorlog

Verrassend is het niet dat Biden hier in feite de politiek van de voorafgaande regering voortzet. Al onder president Obama was hij als vicepresident voorstander van het vertrek van de troepen. Sterker nog, nadat het offensief met een tijdelijke troepenopbouw (een compromis met de legerleiding met een plafond van 130.000 VS-militairen) was mislukt, zou ook Obama zelf ervan overtuigd zijn geraakt dat het beter was om te vertrekken, zo hoorde ik de ochtend na de aankondiging van het besluit één van zijn naaste medewerkers vertellen bij BBC Radio 4. Maar dat gebeurde niet, vanwege de opkomst van ISIS. Kennelijk was men bang dat weggaan uit Afghanistan – feitelijk het toegeven van een mislukte oorlog – het kalifaat en zijn aanhangers overal ter wereld in de kaart zou spelen. Het komt vaker voor dat bij het begin, verloop of einde van een oorlog in de besluitvorming een belangrijke rol wordt gespeeld door een factor die weinig te maken heeft met de situatie in het land waar het om gaat. Wat Afghanistan betreft wordt er bijvoorbeeld af en toe aan herinnerd dat de beslissing van de NAVO om zijn rol uit te breiden buiten Kaboel in november 2003 niet veel te maken had met de militaire situatie maar met het herstel van de eenheid binnen de NAVO, die verscheurd was doordat Frankrijk en Duitsland geweigerd hadden de VS en Engeland te steunen in de Irakoorlog. Zo is ook Nederland vanaf 2004 naar Afghanistan gegaan om uiteindelijk in Fase 3 van ISAF (International Security Assistance Force) van 2006 tot 2010 de provincie Uruzgan voor zijn rekening te nemen. Volgens het proefschrift van militair onderzoekster Mirjam Grandia was dat voor het Nederlandse besluit vooral om het drama van Srebrenica te boven te komen.

Strijd om de wereldmacht

Deze keer heeft president Biden dus uiteindelijk niet naar de generaals geluisterd, die zoals steeds pleitten voor langer blijven, omdat de Taliban anders de macht zouden grijpen. Verder uitstel van het vertrek zou echter geen enkel zicht bieden op een andere afloop. Hier geldt weer de legendarische uitspraak van Henry Kissinger tijdens de Vietnamoorlog in 1969: “De guerrilla wint als ze niet verliest, het geregelde leger verliest als het niet wint.”

De legerleiding kon er kennelijk mee leven, nu duidelijk was geworden dat er niet bezuinigd zal worden op de geweldig uitgedijde defensiebegroting. Verschuiving van middelen en geld van contraguerrilla naar een strijd om de wereldmacht met China en Rusland heeft voor hen ook voordelen. Zoals de links-liberale columnist van de Washington Post Fareed Zakaria het uitdrukte: “Na twee decennia zonder veel succes oorlogen in het Midden-Oosten te hebben uitgevochten zal het Pentagon nu terugkeren tot zijn favoriete type conflict, een koude oorlog met een kernmacht. Het kan eindeloze geldstromen uitgeven om China ‘voor te blijven’, zelfs terwijl nucleaire afschrikking het onwaarschijnlijk maakt dat er een echte oorlog in Azië zal worden uitgevochten. Natuurlijk, er kunnen oorlogen in Washington plaatsvinden rond de begroting – maar dat zijn het soort veldslagen, waarvan het Pentagon weet hoe ze kunnen worden gewonnen!”

De VS hebben deze beslissing in hun eentje genomen, ondanks alle plechtige verklaringen dat de Amerikanen voortaan hun buitenlandse politiek weer samen met bondgenoten willen doorzetten in plaats van unilateraal. Het was waarschijnlijk de enige manier om deze beslissing te kúnnen nemen zonder eindeloos uitstel en vertragingsmanoeuvres, zoals de vorige regering al had besloten om alleen met de Taliban te gaan onderhandelen zonder de regering in Kaboel erbij te betrekken. En Biden had die beslissing aan het begin van zijn bewind nodig om doorzettingsmacht te kunnen tonen, gezien zijn eerder ingenomen positie. Hij zou een ‘papieren tijger’ zijn geworden, als hij het niet had gedaan.

Zo zullen dus ook de 7.000 NAVO-militairen braaf hun spullen inpakken en de Amerikaanse soldaten volgen, waarmee de verhoudingen wel weer duidelijk zijn. Maar gaan de VS wel echt weg? Velen wantrouwen dat natuurlijk, gezien het verleden. En inderdaad, er zullen toch VS-militairen rond de ambassade in Kaboel blijven en niet alleen mariniers om de poort te bewaken, er wordt zelfs over een aantal van 1.000 gesproken. En de grote aantallen contractanten en huurlingen, waaronder duizenden Amerikanen, die cruciaal zijn voor onderhoud en logistiek van het Afghaanse leger? Die gaan ook naar huis, wordt gezegd, maar ze zijn natuurlijk vrij om een nieuw contract af te sluiten met de Afghaanse regering, wellicht ook weer gesubsidieerd door de VS die zeker salarissen van de Afghaanse luchtmachtsoldaten en speciale troepen blijven betalen. Ook is al aangekondigd dat terreurbestrijding in Afghanistan (tegen groepen als ISIS en al-Qaida) door de VS door middel van luchtaanvallen en special forces zal blijven plaatsvinden vanaf bases in Centraal-Azië (als die gevonden kunnen worden), het Midden-Oosten of een vliegdekschip in de Indische Oceaan.

Omdat de VS zich niet hebben gehouden aan de afgesproken datum van 1 mei vindt de aftocht zonder overeenstemming met de Taliban plaats (al zullen er waarschijnlijk op de achtergrond wel afspraken gemaakt worden). Er zijn dus tot september beslist nog allerlei scenario’s denkbaar, die de VS voor problemen kunnen stellen, waaronder een oplaaiende burgeroorlog in delen van het land, een snelle ineenstorting van het bewind in Kaboel en een terugtocht onder vuur (het meest gevreesde type operatie in de militaire strategie). Voorlopig lijkt het er vooral op dat er haast gemaakt gaat worden (vrijdag 2 juli verlieten de Amerikanen de belangrijke luchtmachtbasis Balgram).

Staart tussen de benen

De VS laten een verwoest en verscheurd land achter met een deels getraumatiseerde bevolking en grote tegenstellingen tussen de etnische groepen en tussen stad en platteland. Corruptie en drugseconomie zijn grootschalig, maar ook is door moderne technologie en economische contacten Afghanistan de laatste twintig jaar veranderd en zijn traditionele verhoudingen afgebroken. In het VPRO-programma OVT van 18 april 2021 toonde journaliste en Afghanistan-specialiste Bette Dam zich gefrustreerd, dat in de Nederlandse media zo vaak het Westerse gezichtspunt centraal staat en niet dat van de Afghaanse bevolking. Ze vindt de manier waarop er nu zonder onderhandelingen met de Taliban een terugtocht plaatsvindt onverantwoord. Het zal chaotisch zijn en met veel geweld gepaard gaan ten koste van de bevolking. In het Westen is vreemd genoeg hier en daar een soort overwinningsretoriek hoorbaar als zou het hoofddoel van de Afghaanse expeditie zijn bereikt. Maar volgens Dam verlaten de Amerikaanse troepen Afghanistan met de staart tussen de benen. Net zoals na Vietnam en Irak zou de les voor de toekomst moeten zijn dat bij de VS en de bondgenoten doordringt hoe destructief hun optreden is geweest. Maar het lijkt er volgens haar op dat alle nuance uit het Westerse verhaal (narratief) is verdwenen. Het was beter geweest om diplomaten te sturen dan militairen, en lokale vredesinitiatieven te ondersteunen. Maar in plaats daarvan hebben we ons twintig jaar in een militair avontuur gestort en lijkt er in al die tijd geen enkel mechanisme te zijn geweest om het beleid te corrigeren. Het heeft veel met beeldvorming en angst voor gezichtsverlies te maken, aldus Dam. Mogelijk zou Biden zelf wel een andere benadering willen, maar “Washington is heel erg bevangen door veiligheidsdenken (gesecuratiseerd) en generaals hebben meer invloed op het buitenlands beleid van de president dan menig minister.”

[dit artikel van Kees Kalkman maakt deel uit van het Onderzoeksdossier van VD/AMOK ‘Biden in het Buitenland’ in Vredesmagazine jrg. 14 nr. 3]