RECENSIE - Het was een internationale televisie-hype, een aantal jaren geleden: de verkiezing van de grootste vaderlander. Er werden informatieve filmpjes vertoond, panels bediscussieerden de kandidaten, deskundigen hielden gloedvolle pleidooien voor deze of gene stichter schilder of wetenschapper, en daarna mocht het volk zijn stem uitbrengen. In Nederland dreigde Pim Fortuyn deze wedstrijd te gaan winnen, maar dat kon worden voorkomen.
In Rusland, waar staats-tv-zender Rossia de wedstrijd organiseerde (getiteld ‘De naam van Rusland’), ging de eindstrijd tussen de laatste tsaar Nicolaas II, en de communistische dictator Jozef Stalin. Op dat moment werd er van hogerhand ingegrepen. De uitslag moest gecorrigeerd, zo werd medegedeeld, en plots bleek de middeleeuwse vorst Alexander Nevski de grootste Rus aller tijden. Nevski, die 800 jaar geleden de Duitsers en de Zweden had verslagen en geldt als een van de stichters van Rusland. Op de tweede plaats kwam de minister/hervormer Pjotr Stolypin (1862-1911), op de derde plaats Jozef Stalin en daaronder tsaar Nicolaas.
Een diep verdeeld land
Die dreigende uitslag, de ingreep en de gecorrigeerde ‘uitkomst’ typeren de manier waarop de Russen en de Russische overheid (en Poetin) met de Russische geschiedenis omgaan. Het land is diep verdeeld over de vraag of de Revolutie van 1917, en de daaropvolgende communistische staatsgreep, nu de redding van Rusland vormden, of juist een enorme een ramp. De redding van tsaristisch absolutisme en het begin van een nieuwe tijd, of juist de start van vier gruwelijke decennia onder Lenin en Stalin. Was Nicolaas II een despoot of een slachtoffer? Was Stalin de redder van Rusland, of een monster? De meningen zijn scherp verdeeld. Pakweg 40% beschouwt Stalin als redder, 40% als ramp; de rest laveert daartussendoor. Andere leiders scoren vergelijkbare cijfers.
‘De naam van Rusland’ bracht die tegenstelling plots scherp naar voren – en dat is het laatste wat Poetin op zijn zender wil zien. De media moeten de eenheid, trots en glorie van Rusland uitdragen, de stappen voorwaarts van vóór en ná de revolutie. Alexander Nevski is een veilige, onaantastbare held. Dat Stolypin (een hardhandig en doortastend hervormer onder Nicolaas II) nummer twee werd, duidt erop dat Poetin persoonlijk heeft ingegrepen want Stolypin is een van zijn persoonlijke helden. Stalin en Nicolaas moesten uiteindelijk zakken, waarbij de man die Adolf Hitler versloeg en zo de wereld redde van het fascisme, toch boven de tragische Nicolaas mocht staan.
Stalin is helemaal terug
Stalin is helemaal terug. De oude dictator wordt alom weer zonder terughoudendheid geprezen. Maar een plaats in de top twee zat er toch niet in. Hij blijft óók de man van de Terreur. De duistere pagina’s uit het verleden hoeven niet ontkend te worden, en ook niet vergeten, maar ze wegen wel mee.
Tegelijkertijd mogen ze het ‘nationale’ beeld van de geschiedenis niet bepalen. Want al dat gewroet in het verleden is schadelijk voor de opbouw van de natie. Dat is, globaal gesproken, de opvatting van de Russische overheid, te beginnen bij Poetin. Het is niet verboden om de slachtoffers van de Terreur te herdenken; met name dankzij Memorial worden ze ook niet vergeten. Het is ook niet verboden om Stalin te verwijten dat Rusland totaal niet voorbereid was op de Duitse inval, en dat hij daarna blunder op blunder stapelde waardoor er miljoenen doden vielen (en krijgsgevangen werden gemaakt), maar het officiële geluid is: Stalin de held, de geweldige organisator, de overwinnaar.
En die aanpak werkt. In 1991 beschouwde een derde van de Russen Stalin verantwoordelijk voor miljoenen doden tijdens de Tweede Wereldoorlog; nu is dat nog maar 9 procent. De stem van hen die de Goelag overleefden, en van de kinderen die hun ouders weggevoerd zagen in de nacht, om ze nooit meer terug te zien, die stem klinkt steeds zwakker, vreemder.
Het verleden van Rusland
Kan dat, de geschiedenis herschrijven? Het verleden vergeten? Marc Jansen, auteur van De toekomst die nooit kwam, gelooft er niets van. Helder en bondig beschrijft hij de onvoorstelbare gruweldaden, vaak willens en wetens uitgevoerd. Het is alles bij elkaar een inktzwarte, loodzware erfenis, en de lezer kan zich heel goed voorstellen dat moderne Russische (nationalistische) bestuurders die last dolgraag van zich af zou willen schudden.
Poetin doet in elk geval verwoede pogingen. Hij heeft duidelijk niets met de Revolutie, maar weigert om de communistische jaren uitsluitend zwart af te schilderen. Ja, er waren ‘repressies’ en de slachtoffers verdienen respect. Maar niet alle aandacht. Poetin staat als voormalig lid van de veiligheidsdienst FSB aan de kant van de overwinnaars van het Sovjetsysteem.
Anderen dragen ondertussen de last, zo maakt Jansen heel mooi duidelijk. Zij vertellen dat die last niet zal verdwijnen, eenvoudigweg door erover te zwijgen. Dat heel Rusland deze moet dragen en verwerken. Jansen citeert de historicus Andrej Zoebov, die zegt dat de Russen eerst in het reine moeten komen met hun geschiedenis om ‘een normaal volk’ te kunnen worden. En de journalist Michail Zygar: ‘De Russische geschiedenis is een ziekte. Onze geschiedenis heeft ons allen ziek gemaakt.’
Openheid, eerlijkheid, een pijnlijk zelfonderzoek, dat is volgens velen noodzakelijk én onvermijdelijk. Maar dat medicijn vormt een gevaar voor de staat. De huidige leiders hopen dat de herinnering aan het verleden vanzelf zal verdwijnen, als je er maar geen aandacht aan besteed. En ach, waarom zou dat niet kunnen?
Marc Jansen, De toekomst die nooit kwam. Uitgeverij Van Oorschot. 186 blz., 20 euro.
Reacties (32)
“Poetin doet in elk geval verwoede pogingen. Hij heeft duidelijk niets met de Revolutie, maar weigert om de communistische jaren uitsluitend zwart af te schilderen.”
Putin heeft misschien niets met de revolutie maar is overduidelijk wel een bewondering de Sovjet bezetting van het Oostblok die na de 2e wereldoorlog volgde. Wat Hitler niet slaagde met zijn 3e rijk is Stalin het wel deels gelukt, de nationaal socialisten werden daar niet door Stalin verslagen doch slechts opgevolgd. Putin heeft de ineenstorting van het Sovjetrijk nooit kunnen verkroppen en is nu duidelijk bezig die zo veel mogelijk te herstellen, enerzijds het met schaamteloze annexaties in buurlanden, anderzijds het met verregaande manipulaties.
Feitelijk is het bestuur van Putin een geëvolueerde versie van het communisme, niet heel veel anders dan de evolutie in China, Noord Korea en Cuba. Er zit een kapitalistisch jasje overheen waarvan vooral de partijtop profiteert, maar van binnen is het systeem net zo rot als bij het oude communisme. Heel veel praktijken van het nationaal socialisme, fascisme en communisme zijn nog duidelijk terug te vinden in het huidige Russische bewind. Dit zal ook niet veranderen totdat alle oude communisten in hun graf liggen vrees ik.
Geschiedenisboeken vertellen vaak meer over de tijd waarin en het standpunt vanwaaruit ze geschreven worden, dan over wat ze behandelen.
Het is voor een westerling niet eenvoudig de Russische ziel te begrijpen, als dat überhaupt al kan. Maar met een slordige 144 miljoen in een oneindig groot land willen de Russen wel graag op het wereldtoneel meetellen en de sterke man die dat voor hen regelt kunnen ze dan heel wat vergeven. Tot een holodomor aan toe. Dat geldt zowel voor Stalin als voor Poetin.
(En nu we het toch over ‘de Russen’, en hoe we daar tegenaan kijken, hebben: een kleine historische voetnoot.)
En dat terwijl Stalin geeneens Russisch was, sterker nog, bijna alle figuren die het repressie apparaat optuigden waren geen Russen.
(Klopt het trouwens dat de Russische taal geen voltooid tegenwoordige tijd kent? Dus dat alles in het verleden was voltooid, dan wel in de toekomst voltooid zal worden, maar niet in het heden. Het zou voor mij wel e.e.a. verklaren.)
@4 ja dat klopt.
Volgens mij heeft Poetin weinig andere ambities dan revoluties voorkomen. Rusland heeft een democratische traditie die begon in 1992, daarvoor was het dictatuur of revolutie. Wat Poetin wil is dat het maatschappelijke debat over beleidsinhoud niet meteen in revolutionaire retoriek vervalt. En nee, dat lukt niet erg.
@3: En dus heeft hij een museum in zijn geboorteland http://www.tirade.nu/?p=29396
@4: Meeste werkwoorden in het Russisch hebben een voltooid aspect en een onvoltooid aspect. Het al dan niet voltooid zijn komt via dit aspect tot uiting, niet in een werkwoordtijd. Ww in de voltooide vorm zijn of in het verleden of in de toekomst, wat vrij logisch want hoe kan je iets voltooien als je nog bezig bent.
@6:
Zouden ze daar ook het lijstje hebben hangen van de 10 meest dodelijke dictators, waarin alleen Mao Zedong hem voorgaat?
@8: Ga eens kijken zou ik zeggen.
@9:
Staat niet op mijn lijstje ;-)
@8: Die vierde plaats vond ik verrassend, als dat het woord is, had ik niet geweten.
Paar jaar geleden: https://www.dagelijksestandaard.nl/2015/02/ga-met-jalta-en-thierry-baudet-naar-Moskou/
@3
En Poetin is wel Russisch. M.a.w.: Poetin is O.K.
Of wilde je dat niet suggereren met deze nuttige informatie?
(Stalin had een snor, btw.)
@13:
Dat jou fantasie op hol slaat kan ik niks aan doen.
Het gaat erom dat de Russen een niet-rus als grootste rus wilden kiezen.
@10: Dan kom je er dus ook nooit achter of ze dat lijstje hebben.
@4 Brengt dat dan met zich mee dat u aanhanger bent van de ‘sterke’ variant van de Sapir-Whorf hypothese dat taal het denken beheerst/beïnvloedt?
@16: Eerder de zwakke variant. We spreken hier op dit forum allemaal Nederlands, en denken toch allemaal een andere kant uit, dus dat linguïstisch determinisme krijgt daarmee al een tegenargument.
Het idee dat iets dat niet direct benoemd kan worden minder bestaat is wel leuk om mee te spelen; zo is ook newspeak ontstaan, al is dat op zijn beurt eerder het omkeren (en en passant misbruiken) van de theorie.
@11: In zijn particuliere kolonie Congo zijn twee tot vijftien miljoen mensen omgekomen door de mishandeling van de lokale bevolking voor zijn rubberindustrie, staat in dit PopTen-lijstje.
Ik vraag me wel af of je de dictators in dit lijstje alle miljoenen doden persoonlijk kunt aanrekenen.
@14
*Kijkt angstvallig naar Willem de Zwijger*
@19: Zou ik ook niet op stemmen als grootste ‘nederlander’.
Je zou er nog voor kunnen pleiten dat de Duitsers en Nederlanders vrij nauw aan elkaar verwant zijn, Stalin een etnische Georgier was niet echt verwant aan de Russen, zeg maar totaal niet.
Maar goed, als de russen een georgische paranoide dictator als grootste rus willen kiezen moeten ze dat helemaal zelf weten.
@17:“en denken toch allemaal een andere kant uit”
Ik kan me vergissen, maar volgens mij denken we hier niet allemaal in het Nederlands (op zijn minst wij beiden niet).
@18: Ik was dan weer meer benieuwd naar de definitie van dictator, want als je daar monarchen toe telt, missen de nodige Oost-Aziaten in deze top 10.
@14: Die discussie was er dus ook in Nederland. Bijvoorbeeld over Anne Frank, Erasmus, enfin dat had je kunnen weten als je de link had aangeklikt
@20
“Maar goed, als de russen een georgische paranoide dictator als grootste rus willen kiezen moeten ze dat helemaal zelf weten.”
De biografie van (o.a.) Rasputin roept je, kameraad.
https://en.wikipedia.org/wiki/Rasputin
@22: Om in aanmerking te komen voor de titel : “grootste Nederlander” moet je mijn inziens toch echt wel minimaal in Nederland geboren zijn.
@23: wat heeft die charlatan er mee te maken?
Of twijfel je aan het feit dat Stalin een etnische Georgier was?
@24: Daar ben ik het niet mee eens!
@24: Dan is Stalin toch een prima kandidaat voor grootste Rus (immers in Rusland geboren)?
@24: Zoiets is natuurlijk lastig in een land als Rusland. Je zou kunnen zeggen dat alle Russen die voor 1991 (wanneer viel de Sovjetunie uiteen?) geboren zijn in een ander land geboren zijn dan Rusland.
@28: Zijn er nog in leven die onder de tsaar in randgewesten van het Russische Rijk zijn geboren?
@29: Als ik het wel heb, is het Russische keizerrijk in 1917 verdwenen. Dat zijn dan oudjes van 102. Maar is het huidige Rusland te vergelijken met dat Rusland? En mogen de Russen uit die tijd (die dus wel al dood zijn) wel meedoen? Vragen, vragen…
Wat hoorde ik eerder dit uur Marc Jansen in OVT zeggen over het Merelveld? Dat was toch Servische en Osmaanse geschiedenis?
@31: Nog eens de uitzending teruggeluisterd en ja hoor: hij noemt het Merelveld Russische overwinning!