Het thema ongelijkheid kon in de afgelopen jaren op veel belangstelling rekenen. In aanloop naar de verkiezingen kijk ik wat partijen beloven te doen aan het verminderen van ongelijkheid. Deel 2: inkomen.
In deel 2 van de serie kijk ik naar inkomensongelijkheid (zie deel 1 voor verantwoording). De bruto-inkomensongelijkheid is in de afgelopen decennia ‘drastisch toegenomen’, concludeert de WRR in 2014: ‘de laagste inkomens blijven over de 35 jaar grosso modo onveranderd, de hoogste inkomens stijgen met meer dan 60 procent.’ Vanwege herverdeling via belastingen en toeslagen blijft de inkomensongelijkheid in Nederland relatief laag. Leidse economen berekende dat tussen 1990 en 2000 ‘de ongelijkheid van primaire inkomens [is] toegenomen, maar die stijging is nagenoeg volledig afgevlakt door sociale uitkeringen en directe belastingen’. De WRR stelt echter dat de herverdelende werking van belastingen en premies is afgenomen, waardoor dus ook de netto-ongelijkheid toeneemt. De Leidse economen spreken echter tegen dat de rijken steeds rijker worden.
Genoeg ongelijkheid?
Over inkomensongelijkheid kun je dus twisten, maar we kunnen ook de vraag stellen of – ongeacht een toename en los van hoe het in andere landen is – Nederlanders nu van mening dat zijn de inkomensongelijkheid te groot is. Als veel mensen de huidige mate en vormen van ongelijkheid problematisch of onrechtvaardig vinden, dan is dat immers ook een reden er iets aan te doen.
Daar weten we helaas niet zo veel over. Volgens het SCP ziet slechts een minderheid van de Nederlanders ‘wrijving’ tussen arm en rijk, maar dat kan er ook mee te maken hebben dat die wrijving – of klassenstrijd – zich vertaalt in vijandigheid jegens migranten en dat mensen het dus zien als een conflict langs etnische of religieuze lijnen. Daar komt bij dat mensen er bijzonder slecht in zijn de mate van ongelijkheid in te schatten.
Er zijn indicaties dat mensen de ongelijkheid te groot vinden. Niet voor niets hanteert de FNV ‘factor 20’ als norm voor de verhouding tussen het hoogste en laagste salaris binnen een bedrijf. Veel bedrijven zitten boven die norm; Shell scoorde 57, TNT 55. Bij Ziggo was in 2012 de ratio 74, bij ASML 143, bij Unilever 121, aldus de Volkskrant – en dit is wat de CEO krijgt ten opzichte van het gemiddelde salaris, niet het laagste salaris. Ten slotte: de helft van de ondervraagde Nederlands in dit onderzoek wil nivellering via belastingen. Partijen zouden dus een punt hebben als ze de inkomensongelijkheid willen verminderen.
Minimumloon en aandelen
Volgens de WRR zijn dalende uitkeringen aan de onderkant en stijgende marktinkomens aan de bovenkant (topbeloningen en tweeverdieners) verantwoordelijk voor de toegenomen ongelijkheid. Oplossingen die worden aangedragen zijn onder meer verhoging van het minimumloon en demping van topbeloningen (daarnaast ook arbeidskorting voor eenverdienershuishoudens en laagstbetaalden – naar voorbeeld van de Amerikaanse earned income tax credit).
Voorstellen voor het verhogen van het minimumloon worden wel bekritiseerd omdat het ten koste zou gaan van de werkgelegenheid, maar ook daarover is geen consensus. In elk geval kunnen we vaststellen dat banen creëren (voor zover de overheid daarin kan sturen) niet noodzakelijk een effectieve manier is om mensen uit de armoede te halen – het aantal werkende armen groeit. Vanuit het oogpunt van ongelijkheid kan het verhogen van het minimumloon zinvol zijn. Verder realiseer ik me het loon ook via de belastingen kan worden verhoogd, maar daar kan ik zonder fiscale expertise niet zo goed wijs uit worden. Dus kijk ik hier naar twee ‘simpele’ oplossingen: verhogen van het minimumloon en aandelen voor werknemers.
PvdA en SP willen het minimumloon verhogen. SP belooft het met 10 procent te zullen verhogen. PvdA wil het verhogen ‘door een minimumuurloon te introduceren op basis van een werkweek van 36 uur. Zo krijgt iedereen met een fulltimecontract of een 0-urencontract de mogelijkheid om het minimumloon te verdienen en tegelijkertijd 4 x 9 uur te werken.’ PvdA wil ook minimumloon voor zzp’ers.
GL, PvdA en SP willen het minimumjeugdloon voor 18+ afschaffen – PvdA wil dit stapsgewijs doen. D66 wil het minimumjeugdloon verhogen.
50PLUS wil het wettelijk minimumloon elk jaar indexeren – dat gebeurt al, onduidelijk is of en hoe dit voorstel daarvan afwijkt.
Ten slotte het plan om aandelen aan werknemers te geven. PvdA via ‘winstdelingsregelingen’ de groeiende scheve verhouding tussen winsten en lonen corrigeren en wettelijk vastleggen dat werknemers aanspraak maken op een deel van de overwinsten (als bedrijven aandelen inkopen of superdividenden uitkeren). VVD wil het aantrekkelijker maken om loon uit te betalen in aandelen met oog op start-ups. Als dit voor alle bedrijven makkelijker wordt dan stimuleert dat mogelijk ook grotere bedrijven om werknemers aandeelhouder te maken.
Basisinkomen
Enkele partijen noemen het basisinkomen, wat ook een manier zou kunnen zijn om ongelijkheid te verminderen. D66, GL, PvdA, en PvdD willen ruimte geven aan gemeenten om met het basisinkomen te ‘experimenteren’. Nu is het gebruikelijk geworden een onvoorwaardelijke bijstandsuitkering ook een basisinkomen te noemen, dus wat partijen hier precies willen is niet altijd helder.
GL wil ook een ‘landelijk, grootschalig, meerjarig, representatief experiment’. PvdD wil dat er een onderzoek komt naar ‘(gefaseerd) invoeren van een basisinkomen voor iedere Nederlandse burger.’ D66 zegt expliciet de opgedane kennis te willen gebruiken om te kijken naar de ‘haalbaarheid en wenselijkheid’ van een basisinkomen in Nederland.
Topinkomens en bonussen
Een aantal partijen doen voorstellen omtrent de Wet normering topinkomens (de ‘Balkenendenorm’). SP wil een lagere norm voor bestuurders. PvdA en PvdD willen dat de Wet zal gaan gelden voor alle werknemers in de (semi)publieke sector. CU wil de Wet verbreden zodat ‘ook gemeenten en andere overheden regulerend kunnen handelen’.
Andere partijen wijzen specifieke groepen aan. GL vindt dat bestuurders van zorgverzekeraars en medisch specialisten ook onder de Wet moeten vallen (hebben nu eigen normering). FvD wil dat de NPO-salarissen onder de Balkenendenorm vallen. CU wil dat de Nationale Politie zich houdt aan de Balkenendenorm. Nieuwe Wegen wil dat ‘bestuurdersbeloningen’ onder de Wet zullen vallen; onduidelijk is of en hoe dit afwijkt van de bestaande praktijk.
Enkele partijen doen andere voorstellen om de topinkomens te beperken. SP wil dat de ondernemingsraad van bedrijven met meer dan 250 werknemers instemmingsrecht krijgt voor de salarissen van de topbestuurders. De CU wil ‘bonussen ontmoedigen’ en dat ‘topsalarissen en bonussen hoger dan een ministerssalaris niet langer aftrekbaar zijn van de winst’. DENK wil de bonuscultuur bij multinationals aanpakken, dat bonussen evenredig onder werknemers worden uitgekeerd, en dat er een ‘extra werkgeversheffing van 16% op het gedeelte van salarissen boven €150.000’ komt, ‘zodat excessieve salarissen worden ontmoedigd’. GL wil topinkomens zwaarder belasten.
Verder worden in het kader van een ‘gezonde financiële sector’ voorstellen gedaan om de bonussen te beperken. PvdA wil ‘de strengste bonuswetgeving van Europa onverminderd handhaven’. PvdD wil geen bonussen in de financiële sector, en pleit dat erop wordt toegezien dat ‘het schrappen van bonussen niet gecompenseerd wordt via omwegen’. SP wil ‘een nationale volksbank waar bonussen niet voorkomen.’ CDA wil dat banken ‘afstand nemen’ van de bonuscultuur. GL: ‘De mazen in de wet waardoor bankiers nog steeds hoge bonussen krijgen, worden gedicht.’ De OndernemersPartij ‘wil een Nederlandse Ondernemersbank met een platte organisatie, zonder bonuscultuur en met managers die worden betaald tot maximaal de Balkenendenorm’.
Bijstandsuitkering
Ten slotte kijk ik naar twee regelingen in het kader van de bijstandsuitkering: de kostendelersnorm en het sanctiestelsel. De WRR adviseert niet nadrukkelijk de uitkeringen te verhogen maar spreekt zich wel uit tegen verdere bezuinigingen. De ‘samenwoonkorting’ beperkt het inkomen van bijstandsontvangers. Natuurlijk kan gesteld worden dat de vaste lasten voor mensen die samenwonen lager zijn dan voor iemand die alleen woont. Daar zou ik tegenin brengen dat een sociaal vangnet nu juist ook een verworvenheid is omdat het mensen de vrijheid geeft invulling te geven aan relaties met anderen los van economische overwegingen.
Wellicht belangrijker is dat is gebleken dat de kostendelersnorm tot ongewenste effecten leidt, bijvoorbeeld mantelzorgers die ten onrechte worden gekort omdat ze enkele dagen in de week bij iemand thuis zijn om voor hen te zorgen, en jongeren die op straat worden gezet.
Verder is het mogelijk bijstandsontvangers te korten op hun uitkering (tot 100 procent) als zij niet aan bepaalde eisen voldoen – taal, uiterlijk, gedrag, tegenprestatie, inlichtingenplicht. Ook over de rechtvaardigheid daarvan kunnen we twisten, maar feit is dat mensen zichzelf niet kunnen onderhouden zonder inkomen. Zulke sancties rijmen niet met het bestrijden van ongelijkheid.
Ik som op welke partijen van de kostendelersnorm of de sancties af willen (of deels). (De kostendelersnorm is dus breder dan de mantelzorgkorting.)
PvdD wil van de kostendelersnorm af: ‘Er komt geen inkomenstoets per huishouden, de bijstandsuitkering wordt gebaseerd op het individu’. GL wil dat de kostendelersnorm niet geldt voor ‘mensen die vanwege een gat in de AOW-opbouw onder het regime van bijstand terecht komen’.
PvdD en SP willen dat ‘de mantelzorgboete’ helemaal wordt geschrapt. GL vindt dat ‘financiële drempels zoals de kostendelersnorm geen belemmering [mogen] zijn om voor elkaar te zorgen’, wat impliceert dat de mantelzorgboete in zijn geheel verdwijnt, hoewel in de zin erna expliciet wordt gezegd dat de boete verdwijnt voor AOW’ers. 50PLUS en CDA willen geen ‘mantelzorgboete’ voor AOW-gerechtigden.
Geen enkele partij zegt expliciet dat de sancties worden geschrapt.
Vermogen en wonen
Waar het met inkomensongelijkheid wellicht nog meevalt, is de vermogensongelijkheid groot en sterk toegenomen. In deel 3 zet ik op een rij wat partijen daaraan willen doen, en neem ik ook het thema wonen mee.
Reacties (16)
Ongelijkheid in inkomen is niet het probleem. Tenminste niet echt in Nederland. Ongelijkheid in vermogen daarentegen…
De hypotheekrente-aftrek heeft de Nederlandse huizenprijzen tot in het bizarre omhoog gejaagd en een continue geldstroom van belastingbetaler naar banken veroorzaakt. Dat was bij invoering zeker niet de bedoeling, maar het is nog steeds de halsstarrige praktijk. Ik haal dit gegeven even aan vanwege het mechaniek dat erachter zit.
Aan de onderkant van de inkomensschaal gaat het om voldoende koopkracht om fatsoenlijk rond te kunnen komen. Wanneer je met minimumloon of basisinkomen een gegarandeerd bedrag ontvangt, maar de verplichte vaste lasten schieten omhoog, dan ben je nog niets verder.
En dat is wat de laatste decennia is gebeurd. Het inkomen is min of meer gelijk gebleven, en de huren, ziektekostenverzekeringen etc. zijn omhoog geschoten en er zijn nieuwe kosten (telefoon en internet) bijgekomen.
Het is dus de kunst het mechaniek zo in te richten dat dat niet gebeurt of op tijd wordt afgewend en zo de elementen die erbij zijn gebaat dat het gros van de samenleving bij ene kleine groep in de schuld staat buiten spel wordt gezet. Ik heb daar een hard hoofd in, zo vol dat ook zit met idealen (die uit de mode zijn)…
Over inkomensongelijkheid kun je dus twisten, maar we kunnen ook de vraag stellen of – ongeacht een toename en los van hoe het in andere landen is – Nederlanders nu van mening dat zijn de inkomensongelijkheid te groot is.
Hier gaat het volgens mij daar over de netto ongelijkheid. Beetje gek om dan te beginnen over de toename van de bruto ongelijkheid, vind je niet? Je had alinea 1 weg kunnen laten. Je kan net zo goed beginnen met: “De inkomensongelijkheid is constant gebleven maar nog steeds te hoog” oid.
Overigens zijn er wss meer Nederlanders van mening dat er teveel immigranten zijn. Zijn er uberhaupt recente cijfers over hoe nederlanders denken over inkomensongelijkheid (serieuze vraag)?
Er zijn indicaties dat mensen de ongelijkheid te groot vinden. Niet voor niets hanteert de FNV ‘factor 20’ als norm voor de verhouding tussen het hoogste en laagste salaris binnen een bedrijf.
hoeveel % van de werkgnemers (laat staan burgers) vertegenwoordigt de FNV ook alweer? 20%?
Ten slotte: de helft van de ondervraagde Nederlands in dit onderzoek wil nivellering via belastingen.
interessant onderzoek ware het niet dat niet te vinden is of de ondervraagden representatief zijn voor de nlse samenleving.
@2: Gebruiksartikelen daarentegen, zijn fors in prijs gedaald, dankzij vlijtige Bangladeshi kindervingertjes ongetwijfeld, maar toch. So much so, dat de inflatie al jaren zo ongeveer stil staat.
Tsja, er wordt alleen naar inkomen uit box 1 gekeken. Ik vermoed dat ongelijkheid vooral veroorzaakt door inkomens uit box 2 en 3, maar daar zijn dus geen gegevens over door ons belastingstelsel. Heel nuttig voor de echt grote graaiers in deze maatschappij…
De ellende is… idealiter zou je inkomen niet belasten, enkel zaken die je wil ontmoedigen (lees: drugs, alcohol, lijden, uitstoot, mijnbouw en landgebruik). Dat zou meer dan genoeg moeten kunnen opleveren. Probleem is dat je dat in een globaliserende wereld niet zelfstandig kunt omdat je jezelf dan uit bepaalde markten prijst. Zoiets vergt een internationale aanpak (en geen Europese; in dit soort dingen zit de EU alleen maar in de weg!). Maar zo ver kijkt helaas niemand. Derhalve blijft de welvaartsverdelingspolitiek in Nederland sowieso gepruts in de marge.
Als de ongelijkheid van uitkomsten wordt bedoeld, en niet de ongelijkheid van kansen, dan zullen die beloftes neerkomen op discriminatie in strijd met Artikel 1 van de Grondwet.
De Vrijzinnige Partij (lijst 18) wil een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedereen vanaf 18 jaar. Geen voorwaarden, dus ook geen kostendelersnorm, geen mantelzorgnorm of hoe vaak je de afgelopen weken hebt gesolliciteerd. Wij zien een basisinkomen als een blijk van fatsoen aan de burgers van Nederland. Immers zij kiezen er niet voor dat hun werk verdwijnt door automatisering of faillissement van hun werkgever. Wij willen een gegarandeerde basis van inkomen in plaats van een garantie op werk. Want die garantie op werk is niet te realiseren, zoals al jaren blijkt. Het Centraal Plan Bureau heeft ons programma doorgerekent en zal op 16 februari laten weten wat de gevolgen voor Nederland zouden zijn indien het basisinkomen werd ingevoerd. Een van de effecten zou zijn dat de middeninkomens er 4,5% op vooruit gaan en dat de loonkosten in Nederland naar beneden zouden kunnen, wat de concurrentiepositie van Nederland in Europa en de Wereld ten goede zal komen.
Artemis Westenberg, kandidaat tweedekamerlid voor de Vrijzinnige Partij
@3
De data van dat onderzoek naar belastingen komen volgens mij uit de ISSP-survey (2006) en zijn representatief. Realiseerde me bij schrijven alleen niet dat de data al tien jaar oud zijn. Er lijkt geen nieuwere data over die vraag te zijn.
Ik heb nog eens gezocht. In 2012 is via dezelfde ISSP-survey aan mensen gevraagd naar de gewenste netto-inkomens voor vijf beroepen (van ongeschoolde fabrieksarbeider tot directeur groot bedrijf). De gewenste ongelijke verhouding tussen arbeider en directeur is 4,7, de werkelijke verhouding is (in 2012) 8,8.
Bron: https://www.researchgate.net/publication/280831736_Inkomensontevredenheid_in_Nederland_en_andere_landen
@8: Hoe controleer je de onvermijdelijke influx van buiten als je dit systeem invoert?
@9: dit gaat toch helemaal niet over belastingen hoger of lager maar op de “gewenste inkomensverdeling”? dit zijn toch echt twee verschillende dingen. ik ben skeptisch dat het een tot het ander zou moeten leiden. in nederland is het de groep 30-70k die relatief veel belasting betaalt als % van het inkomen: bij 30k begint het aftoppen van allerlei heffingskortingen, toeslagen en uitkeringen. vanaf 70k stijgen de tarieven op arbeid niet, daarnaast zit in deze groep veel box 3 inkomen. meer nivellering via het belastingstelsel is niet de keuze tussen “een hoger inkomen voor de ongeschoolde fabrieksarbeider en een lager inkomen voor de CEO” (de belastingdienst kan helemaal niet bepaalde beroepen targeten) maar tussen “een hoger inkomen voor lager opgeleiden en alleenstaanden en een lager inkomen voor hoger opgeleiden en gezinnen met kinderen”.
@11
Ik gaf je twee antwoorden op twee vragen die je stelde: over de representativiteit van dat belastingonderzoek, en of er onderzocht is of mensen meer of minder ongelijkheid willen. Dat zijn twee verschillende zaken inderdaad, maar ze staan ook niet helemaal los van elkaar. Dat onderzoek naar belastingen gaat niet alleen over hogere of lagere belastingen maar ook over de vraag of mensen via belastingen willen nivelleren. Het is inderdaad ook mogelijk dat mensen liever zien dat de bruto-inkomens minder verder uit elkaar liggen zodat nivellering via een progressief belastingstelsel niet nodig is. Er is Amerikaans onderzoek dat dat laat zien: de meeste mensen willen minder inkomensongelijkheid maar zonder bemoeienis van de overheid en geen hogere belastingen, dus liever via de bruto-inkomens. Maar Amerikanen hebben gemiddeld wat meer moeite met ingrijpen van de overheid dan Nederlanders.
Ik gaf je twee antwoorden op twee vragen die je stelde: over de representativiteit van dat belastingonderzoek, en of er onderzocht is of mensen meer of minder ongelijkheid willen. Dat zijn twee verschillende zaken inderdaad, maar ze staan ook niet helemaal los van elkaar.
ah nu zie ik het. misschien even aangeven op welke vraag je antwoord geeft.
wat meer on-topic: je voorbeeld van de fabrieksarbeider versus de eigenaar is op zich wel interessant maar niet relevant. zoals ik hierboven uitleg is het niet haalbaar om inkomen van verschillende beroepen te herverdelen via de fiscus. of zie jij dan anders voor je?
mijn probleem met jouw redenering is het volgende: als je vraagt aan mensen “wil je elke dag een vetvrije hamburger of een wortel tijdens de lunch” zal 9 op de 10 voor de vetvrije hamburger kiezen. helaas staat de vetvrije hamburger niet op het menu. herverdeling van de eigenaar naar de arbeider zonder de fiscus staat ook niet op het menu.
verder nog een vraag: ik begrijp dat je wil specialiseren in het onderzoek naar inkomensongelijkheid. deze focused zich tegenwoordig op de (mega)rijken, correct? ken jij individuen uit deze groep (serieuze vraag)? ik ken er een aantal. zij oefenen even makkelijk hun beroep in zwitserland of dubai uit als in nl. dus: welk beleid kan je hierop maken. een wereldregering?
Je kunt via de belastingen toch wel een beetje herverdelen over beroepsgroepen, bijvoorbeeld via toeslagen (huur, zorg) voor laagbetaalde werkenden. Maar verder wordt inkomen inderdaad vooral overgeheveld van werkenden naar werklozen.
Daarnaast kun je via de belastingen de inkomens een beetje nivelleren, dus niet herverdelen maar gelijker maken. Ben met je eens dat je dan weinig bereikt als de hogere inkomensgroepen hun inkomen in vermogen omzetten en je dat niet of nauwelijks belast.
Waarom zou herverdeling of nivellering zonder fiscus niet op het menu staan? Eigenaren kunnen de werknemers laten delen in de winsten en ze kunnen kiezen voor een gelijkere verhouding tussen hun eigen inkomen en het loon voor hun werknemers. Dat het weinig gebeurt wil niet zeggen dat het geen optie is.
Zoals je zelf al eerder opmerkte over box 3, ik weet niet of de focus van beleid nou moet liggen op inkomens. (Ik schrijf hier alleen over inkomens maar het volgende stukje gaat over vermogens.)
Econoom Thomas Piketty pleit voor lagere belasting van arbeid en hogere belasting van vermogens, via een wereldwijde progressieve vermogensbelasting, precies omdat de rijken hun geld ergens anders naartoe brengen. Om die reden moeten ook belastingontduiking en belastingontwijking wereldwijd aangepakt worden, anders heeft het geen zin. Of dat allemaal haalbaar is, is een tweede.