Wetgeving moet zowel zwaard als schild zijn

OPINIE - Kunnen effectieve misdaadbestrijding en het recht op privacy en gegevensbescherming hand in hand gaan? Judith Sargentini, Europarlementariër namens GroenLinks start de discussie, waarop de komende weken verschillende prominente experts uit het veld zullen reageren. Op Sargasso gooien we graag de discussie open voor iedereen.

In mijn werk als politica kom ik vaak dilemma’s tegen. Een daarvan is de ogenschijnlijke tegenstelling tussen twee belangrijke politieke doelen die ik nastreef: enerzijds een effectieve bestrijding van misdaad, en anderzijds de bescherming van privacy en gegevens van burgers.

Op dit moment ben ik in het Europarlement verantwoordelijk voor nieuwe anti-witwasregelgeving. Dit dossier is een concreet voorbeeld waar frictie tussen misdaadbestrijding en privacybescherming duidelijk wordt. De anti-witwasregels moeten voorkomen dat criminelen ons financiële systeem gebruiken om hun geld wit te wassen dat ze hebben verdiend met zaken als wapenhandel, corruptie en belastingontduiking. Het gevaar is echter dat de wetgeving ertoe leidt dat er een groot surveillancesysteem wordt opgezet dat alle burgers in de gaten houdt, om zo mogelijke witwaspraktijken op te kunnen sporen.

De onderliggende vragen voor dit dilemma zijn hoe je misdaad kan bestrijden zonder een alles-controlerende staat te creëren, en hoe je de privacy van de burger kan beschermen zonder dat je criminelen vrij spel geeft.

Door de onthullingen van Edward Snowden zijn we met onze neus op de feiten gedrukt: massa-surveillance van onschuldige burgers is niet alleen een dystopie zoals verwoord in Orwell´s 1984, maar blijkt steeds meer een realiteit. Ik ben ervan overtuigd dat je met een systeem van massa- surveillance niet effectiever wordt in het opsporen van criminelen en terroristen en dat er veel gevaarlijke nadelen kleven aan zo´n systeem.

Wetgeving: zwaard en schild ineen

Om rechtvaardige wetgeving te maken, moet je twee functies van de wet in ogenschouw nemen.  Wetgeving heeft de functie van een zwaard, dat de burgers moet beschermen tegen misdaad en terrorisme. Maar wetgeving heeft ook de functie van schild, dat de burgers moet beschermen tegen willekeur en misbruik van macht door de autoriteiten. Alleen als wetgeving zowel de zwaard- als de schildfunctie inbedt, kan die wetgeving op een rechtvaardige manier misdaad en terrorisme bestrijden.

Dat in de VS de schildfunctie ondergeschikt wordt gemaakt aan de zwaardfunctie blijkt wel uit de afluisterpraktijken van de NSA. Maar ook op Europees niveau zijn er de laatste jaren een aantal wetten verschenen die de schildfunctie van het recht verwaarlozen terwijl het zwaard vlijmscherp wordt geslepen. Een voorbeeld is de SWIFT-overeenkomst tussen de VS en de EU, die tot gevolg heeft dat al onze banktransacties door de VS kunnen worden ingezien om eventuele financiering van terrorisme te voorkomen. Andere wetsvoorstellen zijn het European Passenger Name Record System – over het opslaan van alle vluchtgegevens van passagiers -, of het EURODAC-systeem waarin asielzoekers hun vingerafdruk moeten geven zodat die gegevens vervolgens door de politie gebruikt mogen worden voor opsporingsactiviteiten.

De witwasregelgeving is ook een voorbeeld waarin de zwaardfunctie de overhand dreigt te krijgen. Banken worden verplicht om onderzoek te doen naar hun klanten, daarbij stellen ze risicoprofielen op. Indien een transactie niet overeenkomt met het profiel dat een bank van de klant heeft gemaakt, dan moet de bank dit melden aan de autoriteiten. Het wetsvoorstel verplicht banken dus eigenlijk om te neuzen in het privéleven van hun klanten om zo het witwassen van crimineel geld aan te pakken. Met zo´n surveillancesysteem zijn echter een aantal essentiële problemen gemoeid.

De gevaren van massa-surveillance

Uiteindelijk worden er op allerlei plekken persoonlijke gegevens verzameld. Er kunnen fouten in sluipen en de data kunnen terechtkomen in politiedatabases. Dit alles zonder dat een persoon ook maar als verdachte is aangewezen in een politieonderzoek. In onze huidige samenleving worden alle burgers onder het mom van preventive policing steeds meer in de gaten gehouden. Dit systeem staat haaks op het principe dat ieder mens onschuldig is totdat het tegendeel is bewezen.

Wat alles nog verontrustender maakt, is dat private bedrijven hierin een grote rol spelen en dat de risicoprofielen dus aan een gebrekkige democratische controle onderhevig zijn. Zo stellen banken de profielen op om terrorisme financiers te pakken, en stellen bedrijven zoals World-Check lijsten samen van mensen die meer in de gaten moeten worden gehouden omdat zij wellicht een hoger risico vormen als het gaat om witwassen van geld. Nationale veiligheid wordt uitbesteed aan private partijen.

Van verregaande massa-surveillance is de effectiviteit nooit aangetoond. Zoals blijkt uit een recent proefschrift (pdf) van mevrouw M. Wesseling over de effectiviteit van de analyse van bankgegevens voor de opsporing van terrorismefinanciering, is de mate van succes van deze ingrijpende systemen discutabel. Terwijl deze databases wel enorm veel geld kosten. Normaliter zou wetgeving waarvan de effectiviteit niet gebleken is niet zomaar worden geaccepteerd, maar als terrorismebestrijding als reden wordt gegeven, dan is opeens alles geoorloofd, ook zonder bewijs.

Terwijl de doelmatigheid dus twijfelachtig is, is er wel bewijs voor de negatieve gevolgen van massa-surveillance. Databases met namen van mogelijke terroristen zitten vol fouten en het proces om van zo´n lijst af te komen is zeer gecompliceerd. De Amerikaanse Terrorist Identities Datamart Environment bevat momenteel 875.000 namen. Zo´n grote lijst maakt het opsporen van daadwerkelijke terroristen haast onmogelijk en er kunnen gemakkelijk false positives ontstaan: stel je voor dat je wordt aangeduid als terrorist terwijl je niets hebt gedaan. Je kan niet meer vliegen, geen geldzaken doen met de bank en wellicht wordt je zomaar opgepakt. Ook uit het proefschrift van Wesseling over data-analyse van financiële transacties blijkt dit gevaar voor false positives.

Tot slot kan massa-surveillance discriminatie gemakkelijk in de hand werken. Het gebruik van risicoprofielen leidt ertoe dat iedereen in hokjes wordt ingedeeld.

Evenwicht

De beginselen van de Westerse democratische rechtstaat staan onder druk. In plaats van het waarborgen van democratische controleerbare besluitvorming en het beschermen van burgerlijke vrijheden, vertonen Westerse landen, Nederland incluis, steeds meer totalitaire trekken. Een overheid die alles wil controleren en horen, is een overheid die de veiligheid van haar burgers niet goed beschermt. Een rechtvaardige overheid heeft namelijk naast een zwaard ook een schild in haar hand.

Ik wil de discussie een stap verder brengen dan de redenering dat misdaadbestrijding altijd ten koste gaat van privacy, en dat privacy altijd lijdt onder misdaadbestrijding. Ik nodig u uit mee te discussiëren over hoe misdaad effectief bestreden kan worden, zonder dat burgers hoeven te vrezen voor hun privacy.