‘Het Westen is anders’

RECENSIE - Gisteren verhaalde ik hoe de notie dat ‘Europees’, ‘blank’ en ‘westers’ samen zou vallen met dynamisch, kritisch en altijd in beweging – waartegen ‘Oosters’, ‘Arabisch’, ‘Semitisch’ dan synoniem zou staan voor stilstand, starheid, een volk zonder geschiedenis of toekomst – terug te voeren valt op de Europese kijk op en verwerking van de val van Constantinopel in 1453.

Die tweedeling keert in vrijwel zuivere vorm terug in ‘Het Westen onder vuur’ van Peter Knoope. ‘De haat verklaard’, luidt de ondertitel van dit boekje. Knoope wil namelijk een verklaring geven voor de opkomst van het jihadisme.

Hij constateert dat de gebruikelijke sociaaleconomische verklaringen niet voldoen, net zo min als dat er een ‘daderprofiel’ zou bestaan. We hebben ook weinig aan groepsdynamica en al helemaal niets aan de simpele constatering dat daders ‘gek’ zijn.

Knoope: “Laten we onszelf dwingen om voor even het idee los te laten dat we te maken hebben met duivels en demonen.” (p. 11) Het geweld komt voort, schrijft hij, uit de actuele situatie “die wortels heeft in de geschiedenis. Daarin zijn verklaringen te vinden voor dit verschijnsel dat ons bedreigt.”

Fundamentele cultuurverschillen

Wie vervolgens een geschiedenis van de jihad en het jihadisme verwacht, kom echter bedrogen uit. In plaats daarvan schetst Knoope in de eerste honderd pagina’s een portret van ‘wij’ westerlingen versus ‘zij’, de andere zes miljard wereldburgers. Westerlingen hebben een andere visie op tijd, beweert hij. Voor hen geldt: ’tijd is geld’.

En ’tijd’ is voor westerlingen identiek aan vooruitgang. Die andere zes miljard wereldburgers zouden daar anders over denken. Zij hebben volgens hem een ander ’tijdsbesef’ waarin het verleden een veel grotere rol speelt (en dus ook de familie).

Maar de kloof is nog dieper. Die zes miljard spreken geen Engels en zijn niet in staat om net als de geglobaliseerde elite de hele wereld rond te reizen. De rechtspraak draait bij die andere zes miljard om begrippen als eer en schaamte.

Ze regelen hun geschillen dan ook liever onderling dan dat ze gebruik maken van (al dan niet uit het Westen geïmporteerde) formele rechtspraaksystemen.

Ze hebben ook een andere identiteit – niet die voortdurend veranderende identiteit van het miljard ‘wij’. Ze hebben ook geen boodschap aan de moderniteit, die neiging om tradities kritisch te bevragen of of zelfs te vervangen door rationele opvattingen en methoden.

Belabberde bewijsvoering

Hierna schetst Knoope de voortdurende botsingen tussen deze ‘wij’ en ‘zij’. Dat wil zeggen, hij komt met anekdotes over kolonisatie en dekolonisatie. Centraal daarin staat de actieve, agressieve, arrogante westerling. Die uiteraard niks goeds heeft gedaan (daar valt wat voor te zeggen). De onderdrukten lijken, als je Knoope’s samenvatting leest, willoze slachtoffers die pas sinds een halve eeuw verzet bieden.

Als het gaat om de harde historische feiten is Knoope uitermate slordig: zo zouden Livingstone en Stanley verantwoordelijk zijn voor de discriminatie van zwarte Afrikanen. Maar wat vooral opvalt is dat de eerdere indeling in ‘wij’ en ‘zij’ in dit (weinig originele) verhaal geen rol van betekenis speelt.

De afzonderlijke potted histories van landen als Angola, Zuid-Afrika en Ghana (afgewisseld met persoonlijke ervaringen) zijn geen illustraties van zijn tweedeling.

Eigen agency?

Knoope besteedt ook geen bijzondere aandacht aan (de)kolonisatie in de islamitische wereld. En mist daardoor de kern van de zaak. Hij vermeldt de opkomst en ondergang van het Arabisch socialisme, maar legt daarbij geen verband met de opkomst van het islamisme en salafisme.

In plaats daarvan zou de val van de Berlijnse Muur en de daaropvolgende crisis in het westerse socialisme de aanzet hebben gegeven tot terrorisme (p. 93):

Het socialisme bood een politiek alternatief en kanaliseerde onvrede via de politieke arena. Alles wijst erop dat de ontluisterende werkelijkheid van het mislukte communistische experiment wel degelijk een politiek vacuüm heeft getrokken.

Waarna stukje volgens over dictator Dos Santos in Angola, over het exporteren van democratie en over corrupte politie van Tanzania.

West versus Oost

De opening van het vierde hoofdstuk (p. 113) schetst dan ineens weer de wij-zij dichotomie in scherp contrast:

Zoals beschreven in het eerste deel van dit boek komen wereldbeelden en werkelijkheden van mensen op verschillende plaatsen niet overeen. Ideeën over tijd, eer en schuld zijn fundamenteel verschillend.

De manier waarop mensen zich uiten, het belang van hun relatie met de groep, hun vormen van expressie en hun mate van bewegingsvrijheid zorgen ervoor dat zes miljard mensen op een andere manier tegen de wereld en de werkelijkheid aankijken.

Het Westen neemt een bijzondere positie in met zijn ’tijd is geld’-benadering, gebrek aan eerbied voor traditie en ouderdom, ver doorgevoerde recht op beledigen, export van macht en belangen en ideeën over beschaving. Het westen is immers anders. Het loopt, naar eigen mening, voor op anderen. Maar westerse moderniteit vertegenwoordigt een minderheidsvisie.

Wij zijn inferieur

We zijn anders; alleen niet meer superieur. Vergeleken met de andere zes miljard zijn we oppervlakkig, grof en arrogant. We denken voorop te lopen, maar (waarom maar??) vormen de minderheid.

Knoope suggereert dat die inferieure westerse visie op tijd, eer, etcetera dus wel ten onder zal gaan. Het is het oude racistische standpunt op zijn kop gezet. En nu wordt het volgens hem tijd om tot inkeer te komen.

“De overwinningsroes van het kapitalisme, het individualisme (…) zit tegen de houdbaarheidsdatum” (p. 142). Voor “een terugkeer naar politieke en maatschappelijke participatie voor jongeren” is een ‘gedragsverandering bij overheden’ nodig en de markt moet inzien dat ‘sociale verantwoordelijkheid’ noodzakelijk is (kijk maar naar familiebedrijven, zo luidt een bizarre terzijde).

En zo gaat het nog even door. Kortom, de uitbanning van onze westerse zonden zal leiden tot de maatschappelijke revolutie die de jongeren op aarde zal genezen van het terrorisme.

Prachtig. Voorlopig sturen we er maar gewoon agenten op af.

Peter Knoope, Het westen onder vuur, Amsterdam University Press, 150 blz., 17,95 euro.