Van vliegschaamte naar reisbewustzijn

Heb je wel eens het vliegtuig gepakt en dit vervolgens verzwegen voor vrienden of familie? En zoiets gedacht als: “Ik schaam me wel een beetje hoor, maar ik ben natuurlijk wel vegetarisch. Dan is het niet zo erg, toch?” Hoe komt het dat we massaal blijven vliegen, ook al weten we dat het slecht is voor het milieu? Terwijl een gevoel van schaamte je bekruipt, boek je een ticket.

Een vakantie in een ver oord maar wel het milieu belasten, óf het vliegtuig links laten liggen en dichter bij huis blijven: het is een moreel dilemma. Dat je dan misschien toch kiest voor de vliegreis, komt doordat je de gevolgen van vliegen niet meteen voelt. De impact van jouw specifieke vlucht is niet direct meetbaar. Maar dit maakt niet dat vliegen ook minder schadelijk is, vertelt filosofe dr. Naomi van Steenbergen. “De uitstoot van broeikasgassen die gepaard gaat met vliegen, heeft wel degelijk negatieve impact op de aarde en op volgende generaties.” Met vliegen doe je dus indirect schade aan anderen, daarom moet vliegen een morele overweging zijn.

“Het effect is indirect, maar daardoor niet minder waar,” aldus Van Steenbergen. Door te vliegen draag je onder andere bij aan het mislukken van oogsten, het verspreiden van ziektes en de opwarming van de aarde. De schade is dan misschien pas in de toekomst merkbaar, of niet groot, maar toch: “Schade doen aan anderen, daar moet een zwaarwegend iets tegenover staan,” beargumenteert Van Steenbergen vanuit een ethisch perspectief. Minder ver op vakantie kunnen is géén zwaarwegende reden, een urgent familiebezoek kan dat wel zijn.

Maar als je alles gaat afwegen, kun je geen normaal leven leiden, toch?

Het is natuurlijk niet mogelijk om alles wat je doet af te wegen, maar het is wel mogelijk je bewust te zijn van de impact die je kan hebben. Dat is tegenwoordig een stuk ingewikkelder dan dat het vroeger was, omdat alle systemen in de wereld veel groter en complexer zijn geworden door globalisering. Denk bijvoorbeeld aan de kledingindustrie: de kleding die je in Nederland koopt, wordt meestal gemaakt in andere landen. Je kunt niet direct zien onder welke  omstandigheden je kleding wordt geproduceerd, waardoor je veel lastiger af kunt wegen of je het kledingstuk wel of niet aanschaft. Zo werkt het ook met vliegen.

Maar onwetendheid is helaas geen excuus. Het is makkelijk om de verantwoordelijkheid voor regelgeving af te schuiven op bijvoorbeeld bedrijven en de overheid, maar dat maakt je als individu niet vrij. Als mens heb je een morele verantwoordelijkheid om jezelf te informeren over morele zaken, zoals over de impact van vliegen. Ben je wel geïnformeerd en kies je er dan nog voor een immorele keuze te maken, kan dit leiden tot schaamte.

De schaamte voorbij: verantwoord reizen

Schaamte is een morele emotie. Maar met schaamte kunnen we het probleem niet aanpakken: het zorgt er alleen maar voor dat we in onszelf keren en er niet toe leidt dat we de volgende keer iets anders gaan doen. Hoe kunnen we de schaamte voorbij? “Om ervoor te zorgen dat mensen écht minder gaan vliegen, moeten normen en regels veranderen,” legt dr. Félice van Nunspeet uit. Ze onderzoekt wat er op fysiologisch vlak gebeurt met mensen wanneer ze regels overtreden. “Mensen houden er niet van om regels te overtreden, maar wanneer ze dit tóch doen, kun je binnen honderd milliseconden al een soort ‘oeps’-respons meten in het brein. Ook kun je een verhoging in bloeddruk of stressniveau zien.” Maar wanneer je juist goed bezig bent, de regels naleeft en je omgeving bevestigt je hier ook in, kun je een neurologisch schouderklopje meten.

De normen en regels in je eigen omgeving spelen een nog belangrijkere rol dan de normen in de maatschappij, vooral wanneer je je graag wil identificeren met de mensen om je heen. Dit kan verschillen per situatie: met vrienden of familie is dit weer anders dan bij collega’s. Als je bij een bepaalde groep hoort waarin iedereen wel eens het vliegtuig pakt, is het makkelijker om dit ook te doen, omdat je dan niet van de norm afwijkt.

Aan de andere kant is het daardoor ook moeilijker om je groep te wijzen op immoreel gedrag, omdat je hierbij een risico loopt af te wijken van de groep. Daarom moet moraliteit gefaciliteerd worden door je omgeving: je moet de ruimte hebben om na te denken en te praten over de keuzes die je maakt. Hoe je op een niet-zo-pijnlijke manier met je vrienden kunt praten over vlieggedrag, zetten we eerder al voor je op een rijtje.

Volgens Van Steenbergen en Van Nunspeet zijn we wel toe aan een alternatief voor vliegschaamte: reisbewustzijn. Want vliegschaamte heeft geen zin, schaamte verandert gedrag niet: het verlamt alleen en activeert niet. Als je juist focust op de positieve impact die je kunt hebben door keuzes te maken die wél te rechtvaardigen zijn, kan een neurologisch schouderklopje je juist aanmoedigen hiermee door te gaan. Klein beginnen kan: Lonely Planet stelde bijvoorbeeld een boek samen met milieuvriendelijke reizen binnen Europa.

Dit artikel van Rosa van den Dool is onderdeel van de serie ‘Ongemakkelijke gesprekken’ en verscheen eerder bij Studium Generale Utrecht.