Het is vandaag drie maanden geleden dat Israël werd opgeschrikt door een massale aanval van Hamasstrijders op dorpen aan de andere kant van de grens met Gaza. Het bloedbad dat zij aanrichtten kostte 1200 Israëliërs en buitenlandse gastarbeiders het leven. Zo'n 240 mensen werden ontvoerd en worden door Hamas gevangengehouden. Israël heeft zich tot 7 oktober 2023 relatief veilig gewaand door een grootschalige en intensieve afschrikkingspolitiek tegen de Palestijnen in Gaza en op de West-Bank. Die is nu kennelijk uitgewerkt, tot ontsteltenis van de Israëlische regering en de westerse wereld over dit onverwachte tijdelijke succes van een guerrillabeweging tegen een overmachtig geacht modern leger. Hoe heeft dat kunnen gebeuren? En hoe zal Israël dit gaan verwerken nadat Gaza is platgebombardeerd en de gijzelaars zijn vrijgelaten? Een terugblik en analyse van Kees Kalkman, eerder verschenen in het Vredesmagazine.
Misleiding heeft een rol gespeeld in het uitvoeren van de aanval door Hamas. Via berichtenverkeer, waarvan ze wisten dat het werd afgeluisterd, werd de indruk gewekt dat Hamas zich vooral druk maakte om sociaal-economische problemen, hoe ze hun administratie konden financieren en het aantal vergunningen voor Palestijnen om in Israël te werken. En dat ze zich nog veel te zwak vonden om aan te vallen. Militaire oefeningen werden zelfs deels openlijk uitgevoerd om te laten zien dat ze vooral bezig waren met exerceren en zeker niet met een geheime actie. Intussen namen de mensen die bezig waren met de planning strikte radiostilte in acht en maakten ze geen gebruik van mobiele telefoons voor deze operatie. Waarschijnlijk is er helemaal teruggevallen op koerierswerk, ondergrondse tunnels en camouflage. Het informantennetwerk dat de Israëli’s wel zullen gehad hebben in de Gazastrook, ondanks de draconische bestraffing van verraad, heeft kennelijk geen enkele lucht opgesnoven van de plannen. De Israëli's hebben teveel vertrouwd op elektronisch afluisteren, observeren en bewaken.
Ronen Bergman, een goed ingevoerde onderzoeker op het gebied van het Israëlische inlichtingenwezen, schrijft dat de binnenlandse veiligheidsdienst Shin Beth die ‘saboteurs van Hamas’ volgde, kort voor de aanval een verhoging in het tempo van de activiteit in de netwerken waarnam. Ze concludeerden dat er iets bijzonders gaande was en waarschuwden de troepen aan de grens. Maar dat leidde niet tot enige vorm van actie, ofwel omdat de militairen het bericht niet ontvingen ofwel omdat ze het niet lazen.
Spotters van de Gaza-divisie op wachttorens en kunstmatige heuvels rond Gaza hebben gemeld dat hun officieren herhaalde meldingen over waargenomen voorbereidingen van Hamas voor de aanval hebben genegeerd. Deze spotters (momenteel uitsluitend vrouwelijk personeel) voelen zich niet serieus genomen vanwege de arrogantie en het mannelijk chauvinisme van hun superieuren. De spotters hadden de laatste tijd gemeld dat ze drone-oefeningen van Hamas, pogingen om bewakingscamera’s uit te schakelen, intensief verkeer van motoren en busjes nabij het hek en zelfs oefeningen om tanks uit te schakelen hadden gezien. Ze werden tijdens de aanval in de steek gelaten, terwijl ze vrijwel ongewapend waren.
Voorafgaand aan de aanval lanceerde Hamas 35 drones waaronder een Al-Zoari zelfmoorddrone en sloot een deel van het verbindingsnetwerk en de luisterposten op de wachttorens langs de grens af om observaties via de daar geïnstalleerde camera’s onmogelijk te maken. Ook de automatische vuurwapens die moesten reageren op infiltratie door ‘saboteurs’ (een zogenaamd see-shoot systeem dat op afstand werd bediend) werden uitgeschakeld.
Vervolgens werd de omheining opgeblazen en de bres vergroot met behulp van bulldozers. Honderden strijders stroomden naar buiten op motorfietsen en in trucks, op weg naar Israëlische militaire installaties en nederzettingen. Een zestal bases werden aangevallen. Andere gewapende verzetsgroepen en volgens sommige berichten ook op wraak beluste groepen en zelfs elementen van de georganiseerde misdaad in de Gazastrook sloten zich aan bij de uitbraak. Uiteindelijk werd in totaal op 30 plaatsen het hek opgeblazen en doorbroken door meer dan 1500 strijders. Aan Israëlische kant vielen meer dan 1200 doden en 3000 gewonden, voor een deel ook door eigen vuur, omdat men in de totale chaos geen onderscheid wilde of kon maken tussen strijders (soms ook niet in uniform) en burgers. In de eerste fase werd al een Israëlische basis aangevallen waar zich de hogere militaire leiding bevond, zodat de verbinding van de grenstroepen met eventuele versterkingen werd verbroken.
Al met al was het verrassingseffect totaal, de operatie om het hek te doorbreken en de strijd te verplaatsen naar Israëlisch terrein is door Hamas perfect uitgevoerd. Maar je kan ook zeggen dat de situatie daarna volkomen uit de hand is gelopen en geëindigd is in een bloedbad dat zeker niet gunstig is voor Hamas. Of dit zo gepland was zal moeten blijken, mij lijkt dat het in elk geval de bedoeling was om militaire gijzelaars te nemen, maar of dat ook geldt voor de vrouwen, kinderen, zieken en bejaarden vraag ik me af.
Israëlische afschrikking
Lawrence Freedman, een autoriteit binnen de Britse strategische studies sinds de periode van de kruisraketten, heeft de Israëlische afschrikkingsdoctrine bekeken. Israël heeft nucleaire afschrikking in de vorm van een eigen (geheim gehouden, maar door zijn potentiële statelijke vijanden gekende) kernmacht. Deze is gericht tegen Arabische regeringen en Iran. Tegenover zijn guerrilla-vijanden hanteert Israël een vorm van conventionele afschrikking. Het idee is dat elke aanval met meedogenloos grof en disproportioneel geweld wordt beantwoord, zodat de vijand het daarna een tijdje uit zijn hoofd zal laten om het nog eens te proberen. De afschrikkingsdoctrine was in de plaats gekomen van de eerdere mislukte strategie om door Gaza en Zuid-Libanon te bezetten de dreiging van de guerrillagroepen te beheersen. De kosten van deze strategie waren te hoog gebleken. De afschrikking werd gecompleteerd door hekken rond Gaza te bouwen. Toen bleek dat de hekken de raketten die Hamas en andere groepen afschoten niet tegenhielden, werd hiertegen een raketschild ontwikkeld (Iron Dome), aangevuld met luchtaanvallen.
Het is deze afschrikking die in de ogen van Freedman op 7 oktober heeft gefaald en “wellicht nooit meer kan worden hersteld”. Vandaar dat Israël probeert om (ten koste van de hele Palestijnse bevolking) Hamas uit te roeien maar, aldus Freedman, elk soelaas dat door die aanpak wordt geboden zou wel eens slechts tijdelijk kunnen zijn. Het probleem van deze vorm van afschrikking is in de ogen van Freedman dat die veel burgerslachtoffers met zich mee brengt en alleen bestraffing inhoudt zonder stimulansen voor potentiële tegenstanders om een andere weg te kiezen.
Heeft het gewerkt? In Zuid-Libanon min of meer, sinds de oorlog van 2006, die Freedman beschrijft als een bedrijfsongeval (Hezbollah had op Israëlisch grondgebied een patrouille aangevallen en soldaten gedood en ontvoerd). Vernietigende Israëlische bombardementen tot in Beiroet en een grondaanval volgden. De militaire operatie van Israël verliep echter moeizaam en tegen hoge kosten totdat de VN een wapenstilstand regisseerde. Hezbollah had niet op zo’n grote oorlog gerekend. De organisatie heeft als invloedrijke politieke partij in Libanon ook andere belangen om rekening mee te houden.
Gaza
In Gaza zien we een ander beeld met periodiek oplaaiend geweld door raketbeschietingen van Hamas en vervolgens disproportionele Israëlische bombardementen en artilleriebeschietingen op stedelijk gebied en veel slachtoffers aan Palestijnse kant. Volgens Freedman heeft de afschrikking in Gaza dan ook slecht gewerkt en is nu in elk geval niet langer effectief. Het grote manco in deze Israëlische strategie is in de ogen van Freedman het ontbreken van een politieke oplossing. Het verdrijven van de hele bevolking vindt hij geen serieuze optie en Hamas hoeft alleen maar te overleven als politieke kracht in Gaza om succes te hebben. “Het vertegenwoordigt een sterke politieke traditie in de Arabische wereld en wat er ook de komende weken met ze gebeurt, ze zullen de capaciteit behouden om te herleven en opnieuw aan de macht te komen als er geen alternatieve regering ter plaatse is.”
Wat heeft de militaire leiding van Hamas bewogen om deze daad – je kunt het ook zien als een wanhoopsoffensief – te stellen, een avonturistische gok met hun eigen voortbestaan? De totstandkoming van de Abraham-akkoorden onder de regering Trump en voortgezet door president Biden zal een rol hebben gespeeld. Een nieuwe generatie leiders in de Golfstaten liet zich, verleid door de economische en technologische successen en de vetpotten van Israël, paaien tot akkoorden met voorbijzien van de Arabisch-Palestijnse zaak en het feitelijk opgeven van het idee van een Palestijnse staat langs de grenzen van 1967. En verder de overlevingscoalitie van premier Netanyahu met extreem-rechtse partijen en “openlijke stappen om de West Bank te annexeren, om etnische zuiveringen uit te voeren in delen van het door [de overeenkomst van] Oslo gedefinieerde Gebied C (1), waaronder de heuvels rond Hebron en de Jordaan Vallei”, aldus het hoofdredactioneel commentaar van de progressieve Israëlische krant Haaretz van 8 oktober.
Spierballenvertoon
Hoe kan dit aflopen? Israël lijkt na kortdurende vuurpauzes om zoveel mogelijk gijzelaars vrij te onderhandelen de oorlog voort te willen zetten. De uiterste consequentie hiervan is de totale fysieke vernietiging van Gaza en de verdrijving of concentratie van de bevolking in een steeds kleiner gebied. De vraag is of dit onder de huidige internationale krachtsverhoudingen geen tegenkrachten zal oproepen die dit proces halverwege zullen stoppen. Wat dan overblijft is een gedegenereerde versie van de status quo, die noch de Israëlische, noch de Palestijnse bevolking veiligheid zal bieden. Een internationalisering van het conflict met een of andere bestuursvorm voor Gaza door de VN en/of Arabische buurlanden en/of opkomende landen van het Zuiden (BRICS) lijkt nu onwaarschijnlijk. De kans op escalatie naar een grote regionale oorlog is op dit moment afgenomen. Maar eind oktober waarschuwde de vroegere adviseur van Obama, Ben Rhodes, nog dat het Midden-Oosten momenteel een kruitvat is dat elk moment aangestoken kan worden. Hij zei dat branden kunnen oplaaien op verschillende plekken, zoals Syrië, Zuid-Libanon, Irak of Jemen. Hij had hierbij ook het oog op de aanwezigheid van kleine detachementen van het VS-leger of special forces in Syrië, Irak en Jemen. De VS proberen door militair spierballenvertoon vijandige milities af te schrikken om de Amerikaanse militairen aan te vallen. Tot nu toe heeft dat nauwelijks gewerkt, maar, zei Rhodes op de BBC, hoe kun je afschrikken als tal van partijen in het Midden-Oosten zeggen de oorlogen niet te willen uitbreiden, maar tegelijkertijd acties ondernemen die de lont in het kruitvat steken. Dat geldt voor de milities, maar ook voor Iran en Israël – en voor de VS zelf.
De kern van de zaak is of door deze gebeurtenis de Israëlische bevolking overtuigd kan raken dat verdere bezetting en militaire controle van de Palestijnse gebieden onhoudbaar is geworden. Er is nog een lange weg te gaan en de eerste stap is nog niet eens gezet.
[dit artikel is overgenomen uit het Vredesmagazine jrg. 17, nr. 1, december 2023]
Veelal wordt een zekere rationaliteit verondersteld bij strijdende partijen. Maar ‘rationaliteit’ is ook in deze een betrekkelijk begrip. Zijn zelfmoordaanslagen logisch? Niet helemaal een willekeurige vraag in deze context. Ja, deze blijken inderdaad logisch volgens een analyse van Robert Pape “The strategic Logic of Suicide Terrorism” (een paper kan worden