De vrije markt als paradijs

Welke ideologie legde de basis voor het desastreuze beleid in de financiële sector? Een gesprek met Hans Achterhuis over beroemde filosofen en hun aanhangers die zich blindstaarden op een vrije markt. 'Het woord "neoliberaal" lijkt bijna een scheldwoord in de huidige tijd, dat is zeker niet mijn bedoeling.' Ik ben nog maar net binnen en filosoof Hans Achterhuis vertelt gelijk over de uiteenlopende reacties op zijn boek De utopie van de vrije markt. 'Ik krijg af en toe mailtjes van mensen die zeggen: "U hebt het verkeerd begrepen. Filosofe Ayn Rand had het niet zo gewild." Dat kan, maar de visie die ik beschrijf staat toch echt letterlijk in haar boek.' Hij heeft me bij hem thuis uitgenodigd. Een prachtig appartement met hoge plafonds, grote ramen en een enorme boekenkast, zoals je van een filosoof verwacht. Achterhuis schreef in 2010 het boek De utopie van de vrije markt, over de ideologie die belangrijk is (geweest) voor de kopstukken in de financiële wereld. Ik spreek met hem over de grote filosofen achter het vrijemarktdenken, de staat van de Europese Unie en mijn generatie, die misschien juist een nieuwe ideologie nodig heeft.

Foto: copyright ok. Gecheckt 13-10-2022

Van dichte deuren en hypocrisie

COLUMN - Ben je hypocriet als je thuis vegetarisch eet, maar bij vrienden geen nee zegt tegen een kippenpootje?

Onlangs sprak iemand mij aan met:  ‘Hé, ik ken jou, jij blogt op Sargasso.’ Een geinig moment natuurlijk, maar daar bleef het niet bij. Hij kwam namelijk niet alleen om dat te zeggen, hij wilde met me in gesprek. Hij vroeg me hoe ik het vond als er heftige discussies ontstonden naar aanleiding van mijn blog. Was dat niet vervelend? Waarheidsgetrouw antwoordde ik dat ik het eigenlijk vooral interessant vind. Interessant om te zien wat het bij mensen losmaakt, of er nog argumenten voorbij komen die ik over het hoofd had gezien, hoe mensen het op zichzelf betrekken.

Maar mijn gesprekspartner had een kritische vervolgvraag achter de hand: gooide ik geen deuren dicht, als ik de dingen zo confronterend of provocerend opschreef? Joeg ik mensen dan niet vooral tegen me in het harnas? ‘Ik weet het niet,’ zei ik. ‘Ik denk dat het als een zeef werkt; sommige mensen haken af, sommige mensen raken juist geprikkeld.’ Een tekst wordt pas provocerend als iemand ervoor kiest hem zo te lezen. Gescheld zal je bij mij zeker niet vinden. Veel hangt daardoor af van de persoonlijke interpretatie.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Foto: copyright ok. Gecheckt 27-09-2022

Vrijheid is ook een vermogen

ANALYSE - Op 5 mei vieren we dat we vrij zijn en staan we stil bij het belang en de betekenis van onze vrijheid. Het is goed dat we minstens één keer per jaar collectief mentaal onderhoud plegen aan een belangrijke, zo niet de belangrijkste waarde van Nederland.

Mijn hoop is dat we in dat onderhoud ook onze definitie van vrijheid repareren. We interpreteren vrijheid namelijk te ‘negatief’, als iets dat bestaat bij de gratie van deafwezigheid van dwang, onderdrukking en belemmering. Omdat onze gedachten vandaag uitgaan naar de bevrijding van de bezetter, is dat heel begrijpelijk. Maar vrijheid heeft ook een ‘positieve’ kant, en is in die zin iets dat toeneemt naarmate er meer capaciteiten in ons aanwezig zijn die maken dat we ook daadwerkelijk onze doelen kunnen verwezenlijken. Negatieve vrijheid gaat over mogen, positieve vrijheid over vermogen.

Dit onderscheid – bekend van de Russisch-Britse liberaal Isaiah Berlin (1909-1997), maar hij was zeker niet de eerste – wordt naar mijn idee te weinig gemaakt ten aanzien van de Nederlandse vrijheden. En dat terwijl het relevanter en nuttiger is dan ooit. Vrijheid als vermogen is soms een beter perspectief dan vrijheid als mogen.

In Nederland mag er heel veel wat betreft seks, drugs en alcohol, maar ook qua meningsuiting, levensbeschouwing en cultuur of op medisch-ethisch gebied. Maar sommige van onze vermaarde vrijheden lijken ‘door te schieten’: misstanden in de prostitutie, comazuipen onder jongeren, scheldpartijen op internet en pesterige journalisten, geweld tegen gezagsdragers, integratieproblemen. Ook het idee van de vrije markt lijkt failliet.

Foto: copyright ok. Gecheckt 13-10-2022

Doe eens normaal, joh

COLUMN - Wie bepaalt eigenlijk wat normaal is, en kan wat normaal is nog veranderen?

Onlangs was ik op een filosofisch festival en daar kocht ik een pakje met kaarten, genaamd ‘Praatprikkels’. Het pakje bevat vijftig filosofische vragen voor kinderen. Toen ik de kaarten de volgende dag bekeek met een meisje van een jaar of tien, kwam ik tot de conclusie dat de kaarten ook voor ‘grote mensen’ nog best stof tot nadenken geven.

Vandaag wil ik in deze blog dan ook een van de vragen aan u voorleggen. Het is een vraag die mij bezighoudt: wie bepaalt wat normaal is?

Een week geleden woonde ik een debatje bij over duurzaamheidsvraagstukken. Op een gegeven moment gooide iemand de stelling in de groep: vlees eten moet verboden worden. Het voelt als een absurd idee, dat supermarkten ineens geen vlees meer in de schappen zouden hebben.

Maar terwijl ik daar zo over aan het nadenken was, kwam er een herinnering in me op aan een ander debat, een half jaar geleden. Ook in dat debat kwam een stelling over vlees voor en er waren daar waarachtig mensen die vonden dat er een positief recht was om vlees te eten. Het moest niet alleen niet verboden worden, maar de prijzen moesten bovendien zodanig zijn en blijven dat ook arme mensen iedere dag vlees konden eten. Als dat niet kon, was het namelijk niet eerlijk.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: copyright ok. Gecheckt 13-10-2022

Moralisme vs. pragmatisme

COLUMN - Ben je moralistisch als je handelt naar je ideeën over goed en slecht? En is moralisme dan afkeurenswaardig?

Voor een filosoof is er weinig zo interessant als filosoferen met andere mensen. Ieder gesprek kan de gedachten slijpen, of ze juist afbreken door een gat tussen denken en realiteit bloot te leggen. Soms gebeurt er echter ook iets tussen die twee in. Dat overkomt mij de laatste tijd geregeld. Het werpt bij mij de vraag op: wat is het werkveld van ethiek? Waarop is ethiek van toepassing?

Als ik uitleg waar ik mij filosofisch gezien mee bezig houd op het moment, krijg ik regelmatig terug: ‘oh, ja, maar dat is dus een filosofische werkelijkheid, zo werkt het niet in de realiteit.’ Grappig genoeg is het alsof mensen dat niet eens een probleem vinden, dat iemand fulltime bezig is een gedachtewereld te creëren die met de realiteit niets van doen heeft.

Voor mij is dat echter wel een probleem, of – het zou voor mij een probleem zijn als die mensen gelijk hadden. Maar dat is nu de vraag: heeft een ethische theorie wel of niet iets te maken met de echte wereld? Ik heb de afgelopen jaren altijd gedacht van wel. Sterker nog, zo voelde dat niet alleen op papier, maar ook in de supermarkt. Daar heeft u de afgelopen tijd getuige van kunnen zijn hier op Sargasso.

Foto: copyright ok. Gecheckt 13-10-2022

Eigen verantwoordelijkheid

COLUMN - Walter Sinnot-Armstrong schrijft dat er niet zoiets bestaat als een verantwoordelijkheid van het individu om klimaatverandering tegen te gaan. Een conclusie die Jojanneke Vanderveen niet kan beamen.

Deze blogserie begon als verslaglegging van een project met vrienden. Gezamenlijk maakten we afspraken over hoe we wilden leven, wat we wel en niet wilden kopen, eten, doen. De reden dat ik met hen aan dat project begon, stond natuurlijk niet op zichzelf; het was voor mij een logische stap in de ontwikkeling van mijn overtuigingen, in mijn denkproces, mijn gefilosofeer.

Inmiddels zijn alle gemaakte afspraken wel zo’n beetje voorbij gekomen hier op Sargasso. Om te voorkomen dat ik in herhaling val, rek ik dan ook deze keer mijn onderwerp wat op: ik wil graag even met u filosoferen.

Afgelopen semester volgde ik binnen mijn master filosofie het vak Milieu-ethiek. Dat is precies wat de naam zegt; een vak waarbinnen je nadenkt over de ethische kant van milieuvraagstukken. Op een zeker moment lazen we een artikel dat me in het bijzonder boeide, omdat het zo dwars tegen mijn intuïtie inging. Het was geschreven door Walter Sinnott-Armstrong en droeg de veelzeggende titel “Its’ Not My Fault (pdf).”

Het punt van het artikel: er bestaat niet zoiets als een verantwoordelijkheid van het individu om klimaatverandering tegen te gaan. Waarom niet? Omdat het individu klimaatverandering niet veroorzaakt heeft, en ook niet op kan lossen. De bijdrage van een persoon is zo klein – Sinnott-Armstrong beweert zelfs dat de bijdrage nul is – dat het geen zin heeft als ik mijn auto verkoop. (In het geval dat ik een auto had, natuurlijk.) Zijn oplossing: de overheid moet het regelen.

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Foto: copyright ok. Gecheckt 24-02-2022

Moraal zonder Religie V | zoeken naar de waarheid in het relativisme

ANALYSE - In deze zevendelige serie probeert Klokwerk er vrij filosoferend achter te komen of er iets mogelijk is als een moraal zonder religie. In het vorige deel zagen we dat met het begrip “God” ieder ijkpunt, en dus ook ieder moreel ijkpunt, is verdwenen. Er is geen universele waarheid: wat kunnen we dan nog?

Als er geen absolute waarheid is, bestaat er dan helemaal niet meer zoiets als waarheid? Bestaat er dan geen gelijk?

Er zijn veel mensen die relativisme zien als het einde van alle waarden en een vrijbrief voor alles. Deze zijn zowel in het relativistische kamp als onder hun vijanden te vinden. Deze mensen menen dat door het relativisme niets meer heilig zou zijn. Zij noemen het immoreel en richtingloos. Vervolgens hijsen ze haastig één of ander gouden kalf op het voetstuk waar eens God op stond.

Moderne afgoden

In antwoord op het cultuurrelativisme roepen sommigen bijvoorbeeld hun eigen cultuur of natie tot superieur uit, om toch nog iets van een ijkpunt te hebben. Ik zal het over dat vluchtgedrag maar niet al te lang hebben, en volstaan met de opmerking dat deze kritiek natuurlijk iedere fundamentele onderbouwing mist. Zij is immers puur politiek, en niet filosofisch ingegeven. Het kan dus voor ons probleem geen antwoord zijn, ook al zouden we dat nog zo graag willen.

Foto: copyright ok. Gecheckt 24-02-2022

Moraal zonder religie IV | God is dood

ANALYSE - In deze zevendelige serie op zondagochtend probeert Klokwerk erachter te komen of er een moraal mogelijk is zonder religie. In het vorige deel werd hopelijk duidelijk dat de wetenschap ons in deze zoektocht helaas niet kan helpen, terwijl de moderne westerse verlichtingsfilosofen ook grote moeilijkheden blijken te hebben met het formuleren van een moraalleer. In dit deel verleggen we de aandacht naar de filosoof Nietzsche, die beroemd is geworden met zijn verklaring dat God dood zou zijn.

De meeste mensen kennen Nietzsche als de filosoof die God dood verklaarde. Sommigen kennen ook zijn uitspraak dat de wereld de wil tot macht is. Maar wie hem ziet als een atheïst wiens filosofie makkelijk te gebruiken is door onderdrukkers begrijpt hem verkeerd.

Met de uitspraak ‘God is dood’ wil Nietzsche ons niet alleen leren dat er geen God bestaat zoals in het Christendom. In het Christelijke westen heeft de Godsdienst altijd gefunctioneerd als ijkpunt voor een absolute objectieve waarheid. Met de uitspraak dat God dood is, stelt Nietzsche dat we in de toekomst moeten leren leven met het besef dat er geen absolute objectieve waarheid kan bestaan.

Wat is waarheid?

Ooit liepen we als beesten over deze aarde, niet of slechts minimaal communicerend. Toen moet het begrip “waarheid” nog onbekend zijn geweest, juist omdat wij nog niet zoiets als een onwaarheid kenden.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Foto: copyright ok. Gecheckt 24-02-2022

Moraal zonder religie I De religie van de afkeer

OPINIE - In deze zevendelige serie op zondagochtend probeert Klokwerk er vrij filosoferend achter te komen of er zoiets mogelijk is als een moraal zonder religie. In dit eerste inleidende deel echter verwondert hij zich met name over de vreemde moraal van het katholieke geloof en alle andere geloven die gebaseerd zijn op de Thora.

Bij hitte zijn zij nog prettig, onze kerken. Maar in de winter kunnen ze akelig guur zijn. De hoogte en het kale steen maken een knus klimaat binnen maar lastig. De bouw maakt stoken peperduur.

Maar er is nog wel meer mis met onze kerken. Wie onbevangen een katholieke kerk zou binnentreden zou zich waarschijnlijk niet alleen verwonderen over de kostbaarheden, maar vooral over de lugubere obsessie met het portretteren van lijdenswegen.

Lijden

Het katholieke geloof gaat uit van het lijden. Jezus Christus wordt zelden als een gezonde man afgebeeld. Hij is meestal aan alle kanten bebloed en geschramd, ziet lijkbleek, en zijn ribben zijn te tellen. Soms hangt hij aan een kruis, soms wankelt hij rond met dat kruis op zijn magere schouder, zijn ogen opgeslagen naar de doornen kroon die in zijn voorhoofd prikt. Andere keren ligt hij levenloos en vuil in een lendendoekje in de armen van zijn moeder, die op haar beurt in hevige smart haar ogen ten hemel heeft gericht. Eigenlijk zijn vrijwel alleen de beeldjes van het kleine Christusje die we af en toe aantreffen er de getuigen van dat de Here in zijn vleselijke bestaan ook betere tijden heeft gekend.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Vorige Volgende