Straffeloosheid in Guatemala

‘In Guatemala hebben politici altijd geld van het volk geroofd. Maar Morales rooft ook de rechtsstaat’. Een interview met hoofdaanklager van het OM en presidentskandidaat Thelma Aldana

ACHTERGROND, INTERVIEW - Als hoofdaanklager van het Openbaar Ministerie ontrafelde Thelma Aldana samen met de Internationale Commissie tegen Straffeloosheid in Guatemala (CICIG) een reusachtig corruptieschandaal. Een hoogtepunt in de strijd tegen corruptie en een voorbeeld voor de regio. Maar de huidige president Morales besloot CICIG het land uit te zetten, terwijl Aldana vreest voor haar leven. ‘Wat er ook gebeurt de komende maanden, een ding is voorgoed veranderd: de corruptie is zichtbaar geworden. De beerput kan niet meer dicht.’

Thelma Aldana rijdt in een gepantserde auto en verlaat haar huis alleen in gezelschap van gewapende bodyguards. Volgens Time Magazine is ze een van de honderd invloedrijkste vrouwen ter wereld, desondanks vreest de 63-jarige advocaat iedere dag dat het haar laatste zal zijn. Maar Aldana is niet het type dat snel opgeeft: ‘We moeten nu doorzetten’, zegt ze. ‘Anders is Guatemala weer terug bij af.’

In mei zwaaide Aldana af als hoofdaanklager van Guatemala. In de vier jaar dat ze aan het hoofd stond van het Openbaar Ministerie heeft ze haar plaats in de geschiedenisboeken meer dan veilig gesteld. Samen met de Internationale Commissie tegen Straffeloosheid in Guatemala (CICIG) ontrafelde Aldana een reusachtig corruptieschandaal en kregen ze president Otto Pérez en zijn vice-president Roxana Baldetti achter de tralies.

Het was een voorlopig hoogtepunt in de intensieve strijd tegen corruptie die van Guatemala een voorbeeld in de regio heeft gemaakt. Een dieptepunt kwam op 7 januari dit jaar: president Jimmy Morales besloot CICIG het land uit te zetten. De president beschuldigt CICIG van partijdigheid en selectieve rechtspraak. ‘CICIG brengt de openbare orde en soevereiniteit in gevaar’, aldus Morales. De corruptiebestrijders bezinnen zich inmiddels vanuit het buitenland op hoe nu verder.

Na zijn aantreden in 2015 gaf Morales CICIG aanvankelijk ruim baan, maar dat veranderde toen zijn familie onder vuur kwam te liggen. Eerst werden zijn zoon en broer aangeklaagd wegens frauduleuze praktijken, later beschuldigde CICIG Morales van illegale campagnefinanciering. ‘Nu heeft hij zich ontpopt tot vijand van de strijd tegen corruptie’, aldus Aldana.

Aldana hoopt dit jaar zelf tot president te worden gekozen en als staatshoofd de strijd tegen corruptie voort te zetten. ‘Ik zou als president het mandaat van CICIG met nog zes jaar verlengen’, zegt ze. ‘Dat moet genoeg zijn om de slagkracht van de lokale instituten blijvend te versterken. Pas als dat is bereikt kunnen we de strijd tegen corruptie op eigen houtje voortzetten.’

Vice Versa sprak de voormalig aanklager eind vorig jaar, in haar chique huiskamer in Guatemala-Stad. De kruistocht van Morales tegen CICIG is dan al in volle gang; hij heeft het Colombiaanse commissiehoofd Iván Velasquez de toegang tot het land ontzegd en acht legerjeeps naar het CICIG hoofdkwartier gestuurd in een duidelijke poging de medewerkers te intimideren. Ook Aldana ligt onder vuur.

De jurist is klein van stuk, tot in de puntjes verzorgd, en heeft een messcherpe blik. Ze zit met kaarsrechte rug op het puntje van de bank en spreekt snel en in staccato. ‘Corrupte politici hebben een pact gesloten met als doel mij ten val te brengen’, aldus Aldana. ‘Ze hebben veertien aanklachten tegen me ingediend en voeren een lastercampagne op sociale media. Alles om te voorkomen dat ik de verkiezingen win, of er zelfs aan deelneem.’

In 2015 bracht u samen met CICIG de president ten val. Datzelfde jaar werd Morales gekozen met de belofte vrij baan te geven aan de strijd tegen corruptie. Geloofde u hem?

‘Ja, ik heb op hem gestemd.’ Aldana slaakt een diepe zucht. ‘We geloofden hem, nu begrijp ik dat hij nooit van plan is geweest tegen corruptie te strijden. Hij heeft ons dat discours verkocht om de verkiezingen te kunnen winnen. Het was wat het volk toen wilde horen. Maar zijn presidentschap is op een enorme teleurstelling uitgelopen.

‘In Guatemala hebben politici altijd geld van het volk geroofd, er zijn vele miljoenen achterover gedrukt. Maar met de aanval op CICIG rooft Morales ook de rechtsstaat. Het constitutioneel hof heeft meerdere keren besloten dat CICIG haar werk moet blijven doen, en dat de maatregelen van Morales illegaal zijn. Morales negeert al die uitspraken, dat is een ernstig delict.’

Het Openbaar Ministerie heeft veel bereikt onder uw leiding, en onder leiding van uw voorganger Claudia Paz y Paz. Zijn we op dit moment getuige van de laatste stuiptrekkingen van het monster dat corruptie heet?

‘Ken je de film Terminator? Steeds denk je dat de vijand dood is, maar dan staat hij weer op.’

Maar hij ligt inmiddels wel kermend op de grond?

‘Nee, hij is nog altijd sterk. Maar wat er ook gebeurt de komende maanden, een ding is voorgoed veranderd in Guatemala: de corruptie is zichtbaar geworden. We hebben de structuren erachter blootgelegd. We hebben kunnen aantonen hoe politici en andere hoogwaardigheidsbekleders onderdeel vormen van criminele organisaties. We hebben de beerput opengebroken, en die kan niet meer dicht.’

Guatemala is een klein land in Midden-Amerika met een bloedige geschiedenis. Van 1960 tot 1996 woedde er een burgeroorlog tussen de dictatoriale machthebbers en linkse rebellen. Er vielen zeker 200 duizend doden, grotendeels door toedoen van militairen en door de Verenigde Staten gefinancierde paramilitairen en doodseskaders. Die laatsten hebben onder meer kinderen met machetes in stukken gehakt, en baby’s uit de lichamen van zwangere vrouwen gesneden.

De illegale veiligheidsgroepen, in Guatemala bekend als CIAC’s, zijn na de vrede getransformeerd tot criminele organisaties. Ze houden zich bezig met afpersing, ontvoering, witwassen, drugshandel en mensensmokkel. De criminelen laten zich ook inhuren om kritische burgers, rechters, politici en aanklagers uit de weg te ruimen. Dankzij hun warme banden met het leger en de staat kunnen ze met grote straffeloosheid opereren.

Begin deze eeuw begonnen civiele organisaties druk uit te oefenen op de Guatemalteekse regering, en drongen aan op een onafhankelijke VN-commissie om de CIAC’s uit te roeien. In 2006 ging de regering overstag, een jaar later ging CICIG van start. De commissie is uniek in de wereld. De internationale aanklagers kunnen zelfstandig zaken aanspannen tegen Guatemalteken. Daarbij maken ze gebruik van nationaal recht, normaal gesproken werken VN-commissies alleen met internationaal recht.

De afgelopen elf jaar heeft CICIG bijna zevenhonderd personen aangeklaagd, waaronder politici, ambtenaren en zakenlieden. Ruim driehonderd van hen zijn veroordeeld. CICIG werkt daarbij altijd samen met het lokale Openbaar Ministerie en de lokale politie. Het idee is dat de Guatemalteekse instituten sterker worden, zodat de internationale steun op termijn overbodig wordt.

Hoe was uw samenwerking met CICIG?

‘Uitmuntend. Commissiehoofd Iván Velasquez en ik hebben een team gevormd van nationale en internationale aanklagers. We hebben het werk van dat team samen gecoördineerd, en bij een doorbraak stonden Iván en ik samen de pers te woord. Door die samenwerking zijn de Guatemalteekse instituten aanzienlijk versterkt.

‘Ik heb samen met CICIG de figuur van regionale hoofdaanklager in het leven geroepen. Voorheen moest de procureur-generaal overzicht houden over het hele land, dat was een onmogelijke opgave. Nu hebben we in iedere regio iemand die de schakel vormt tussen het landelijke en het regionale OM.

‘Dankzij onze gezamenlijke inspanningen is de bevolking zich bewuster geworden van de omvang van het probleem van corruptie in het land. Ook internationaal worden we gewaardeerd. Iván en ik namen in november gezamenlijk de alternatieve Nobelprijs in ontvangst (de Zweedse Right Livelihood Award, red).’

Maar zijn de CIAC’s ook uitgeroeid?

‘We hebben ze beter in beeld gekregen en hun aanwezigheid en macht aanzienlijk verminderd. Maar ze zijn nog niet uitgeroeid. Daarom is het zo belangrijk dat CICIG blijft.’

Volgens president Jimmy Morales en andere critici heeft CICIG zich niet aan haar mandaat gehouden. In plaats van te focussen op CIAC’s, richt ze haar pijlen op corrupte politici.

‘Ik zie dat anders. De CIAC’s zijn gemuteerd. Tijdens het gewapende conflict gebruikten ze excessief geweld om vijanden van de staat uit te roeien. Nu maken ze weliswaar minder gebruik van wapens, maar ze gebruiken hun macht om de schatkist te plunderen. Ze hebben de staat nog altijd in hun greep.

‘De CIAC’s zijn getransformeerd in illegale politiek-economische netwerken, geïnfiltreerd in de staat. Ze hebben nog steeds beschikking over huurmoordenaars, en vanuit de gevangenissen coördineren ze de georganiseerde misdaad. Hun doel is zo veel mogelijk geld verdienen, en ze werken daarbij samen met politici en ministers. Wij hebben verschillende van die netwerken ontmanteld, het zijn de moderne CIAC’s.’

Aldana noemt als voorbeeld de zaak La Linea, die oud-president Otto Pérez ten val bracht. Pérez had een leidende rol in een corruptieschema waarin bedrijven smeergeld betaalden aan douanebeambten in ruil voor een flinke verlaging van importtarieven. Dit heeft de schatkist miljoenen euro’s aan belastinginkomsten gekost, geld dat regelrecht in de zakken van de betrokkenen verdween.

CICIG en het OM kwamen naar eigen zeggen zestig CIAC’s op het spoor. Ze ontdekten bijvoorbeeld hoe een oud-militair, veroordeeld voor de moord op een prominente bisschop, het gevangenissysteem corrumpeerde en zich samen met personeel en bestuurders verrijkte. Ook legden ze bloot hoe drugshandelaren samenwerken met politici, en hoe CIAC’s door machthebbers worden ingeschakeld om tegenstanders uit de weg te ruimen.

U heeft als hoofdaanklager personen aangepakt die voorheen onaantastbaar waren. Machtige mensen. Hoe groot is het risico dat u iets overkomt?

‘Dat risico is aanzienlijk. De Inter-Amerikaanse Mensenrechtencommissie heeft de Guatemalteekse regering daarom opgedragen om mij bescherming te bieden. Mijn twee kinderen en ik hebben gepantserde auto’s en gewapende beveiligers.

‘In vroegere tijden zou ik allang zijn vermoord. Guatemala kent een lange traditie van politieke moorden. Het verschil is nu dat ze weten dat het tot grote ophef zal leiden, ook dat is mede te danken aan CICIG. Ik neem zoveel mogelijk deel aan conferenties, ik reis veel naar andere landen, en ik heb aangekondigd dat ik de politiek inga. Die zichtbaarheid, zowel nationaal als internationaal, vergroot mijn veiligheid.

‘Maar ik moet op mijn hoede blijven, want ik weet hoe Guatemala werkt. Stel dat ik in een aanrijding beland en de auto moet naar de garage. Dan blijf ik thuis tot de auto gerepareerd is, ik ga onder geen beding in een ongepantserd voertuig naar buiten. Want zo’n aanrijding kan onderdeel zijn van een plan, het gaat hier om professionele huurmoordenaars.’

U wordt door de huidige hoofdaanklager beschuldigd van machtsmisbruik en corruptie. U zou onder meer op illegale wijze personeel hebben aangenomen. En u zou een nieuw pand hebben gekocht voor een opgeblazen bedrag.

‘Toen we op zoek gingen naar regionale hoofdaanklagers hebben we de vacatures alleen intern verspreid. Mijn opvolger zegt nu dat we dat via een openbare vacature hadden moeten doen. Dat is een verschil van opvatting, maar ik heb niks illegaals gedaan. Het was een transparante sollicitatieprocedure, van machtsmisbruik was geen enkele sprake.

‘En ja, ik heb een gebouw gekocht voor het Openbaar Ministerie voor 35 miljoen quetzales (4 miljoen euro, red.). Dat was de marktwaarde, er is geen enkele sprake van opgeblazen contracten of corruptie. Het OM had een gebouw nodig. We zouden veel meer gebouwen moeten aankopen. Nu wordt alles gehuurd, dat kost maandelijks 25 miljoen quetzal.

‘Al deze aanklachten zijn bedoeld om mij zwart te maken, om de lastercampagne op sociale media te voeden. Want ze zijn doodsbang dat ik  de verkiezingen win.’

Mocht u deze zomer die verkiezingen inderdaad winnen, wat zijn dan uw plannen voor het land?

‘Ik beschouw mezelf als centrum-rechts, ik vind dat privébezit beschermd moet worden. Maar ik ben ook progressief en feminist. Sociale gelijkheid zal centraal staan in mijn presidentschap. Er zijn veel landloze boeren in Guatemala, en veel grootgrondbezitters. Ik vind dat de staat grond moet kopen van eigenaars die tot verkoop bereid zijn, om het aan de landlozen te geven.

‘We hebben een prachtig vredesverdrag maar dat is nooit nageleefd. Als ik president word, wil ik het verdrag eindelijk in de praktijk brengen. Dat is een historische verantwoordelijkheid die geen enkele regering sinds de vrede op zich heeft genomen.

‘Het gaat dan bijvoorbeeld om het veiligstellen van de rechten van de inheemse bevolking. Ik wil land geven aan inheemse vrouwen. Dat staat in het verdrag, maar is nooit uitgevoerd. Verder wil ik de civiele organisaties versterken. Nu gaat er steeds meer geld naar het leger, terwijl het budget voor het OM wordt gekort. Dat moet stoppen.’

Dat klinkt niet als een centrum-rechts beleid.

‘De helft van onze bevolking leeft in armoede, een groot deel van onze kinderen is ondervoed. Je hoeft niet links te zijn om dat te zien. Ik wil armoede bestrijden door de sociale gerechtigheid te vergroten, dat moet de basis zijn voor economische ontwikkeling.’

Is er hoop voor Guatemala?

‘Die vraag kan ik niet beantwoorden.’ Voor het eerst sinds het begin van het interview is Aldana stil. Ze denkt heel lang na, en antwoordt dan alsnog. ‘De afgelopen jaren hebben we veel hoop gecreëerd. Maar we staan nu op het punt om alles wat we hebben bereikt weer te verliezen.’

[tekst Marjolein van de Water Vice Versa]