Stanley Milgram

Ik meen dat het een aflevering van Zomergasten was waarin één van de gasten twee filmfragmenten liet zien van de beroemde en beruchte psychologische experimenten van Stanley Milgram. Voor wie dat niet direct iets zegt: proefpersonen kregen de opdracht om bij een ‘leerexperiment’ stroomstootjes uit te delen aan een andere proefpersoon wanneer deze vragen verkeerd beantwoordde. Ze konden die proefpersoon niet zien, alleen horen. Uitkomst: een verontrustend aantal mensen bleek bereid die stroomstootjes uit te delen, ook als het voltage langzaam opliep naar dodelijke waarden, als ze de proefpersoon – in werkelijkheid een acteur die niets overkwam – alleen nog maar hoorden krijsen of zelfs helemaal niets meer hoorden.

De twee filmfragmenten waren goed uitgekozen: één van de deelnemers die meewerkte, en waarmee het experiment beroemd is geworden, en één deelnemer die weigerde er verder in mee te gaan (die waren er ook). Het verschil tussen beide mannen is me altijd bijgebleven. De man die uiteindelijk steeds bleef meewerken verzette zich namelijk wel degelijk. Zo gauw de ‘proefpersoon’ tekenen van persoonlijk leed begon te vertonen, formuleerde de man bezwaren tegen de leiders van het experiment en die bezwaren werden ook steeds heviger. Toch gaf hij iedere keer weer toe als die leiders hem antwoordden dat het voor het experiment vereist was dat hij door ging.

Tijdens de nabespreking met deze man bleek hij er ook daadwerkelijk van overtuigd te zijn dat hij zich echt verzet had. Milgrams experiment ging vooral de geschiedenis in als een verklaring waarom er onder het Derde Rijk zoveel hele gewone mensen bereid waren geweest de meest vreselijke dingen te doen. Gezagsgetrouwheid leek een forse rol te spelen. (Onderdeel van het experiment was een gespeelde onenigheid tussen de leiders van het experiment. Als dat zich voordeed waren de weigeraars ineens zéér talrijk).

Voor mij was het na het zien van deze man ook duidelijk hoe een bevolking die verhoudingsgewijs geen poot uitstak tijdens de bezetting zo massaal van zichzelf kon denken dat ze zich heldhaftig verzet hadden, maar dat terzijde.

De weigeraar maakte zo mogelijk een nog grotere indruk op me. Op een gegeven moment stopte hij ermee en toen was het ook helemaal klaar. De leiders van het experiment konden zeggen wat ze wilden, het antwoord bleef ‘nee’. Of eigenlijk, het antwoord was: ‘Nee, hij zegt dat hij niet meer mee wil doen, dus ik stop ermee.’ En daar kwam hij ook niet meer op terug.

Later bedacht ik een verklaring voor het verschil tussen de beide mannen. De weigeraar had een heel duidelijk en kraakhelder principe voorhanden aan de hand waarvan hij zijn medewerking kon bepalen: de proefpersoon die hij schokjes moest toedienen mocht dan zijn medewerking hebben toegezegd, hij bleef een zelfstandig individu, die zijn toezegging ook elk moment weer kon intrekken, belang van het experiment of niet. Hij had een helder principe en een helder beeld van de prioriteiten.

De man die uiteindelijk bleef meewerken, zag je zichtbaar worstelen met de afweging tussen het belang van het experiment en die van de proefpersoon (waarvan hij dus niet wist dat het een acteur was). En hij kwam er maar niet uit. En hoewel dat op zichzelf al reden genoeg kan zijn om af te haken (ik denk dat je je dat moet realiseren trouwens: ik kom er niet uit), veroorzaakte dat zijn medewerking. Mijn hypothese.

Terug naar het kabinet en de coronacrisis, waar immers elke blogpost heden ten dage over moet gaan. Soms denk ik dat het kabinet precies hetzelfde probleem heeft als die man die maar bleef meewerken: geen idee hebben hoe je sterfgevallen door het virus moet afwegen tegen schade aan de economie. Beide zijn belangrijk, zeker voor liberalen voor wie De Economie zó belangrijk is dat er direct werd aangenomen dat schade eraan óók sterfgevallen zou veroorzaken. Veel mensen gaan daarin mee. Ik heb nog niemand de vraag horen stellen hoe groot dat aantal dan wel zou zijn of zelfs maar hoe je zoiets zou kunnen berekenen. Hoeft voor een liberaal ook niet, het is een (uitvloeisel van het?) dogma.

In zo’n situatie kun je haast niet anders dan blijven schipperen tussen twee kwaden en elke nieuwe versie van de besmettingscijfers en ziekenhuisopnames wordt dan een nieuwe aanzet om de maatregelen wéér te veranderen en ook elke vorm van druk uit De Samenleving wordt dan een factor.

Laat ik duidelijk zijn: hoewel ik denk dat de schade aan de economie in het niet valt bij de schade aan echte mensen, wil ik best – in theorie – de mogelijkheid overwegen dat het bestrijden van corona meer slachtoffers zou kunnen eisen. Wie weet, misschien komen we er over 20 jaar achter dat Jacinda Ahern haar land in de afgrond heeft gestort, je weet nooit, zou kunnen. Het gaat er mij niet om het ene of het andere standpunt te bepleiten maar om een verklaring te vinden voor het gezwalk.

En ik denk dat het tekort aan principes en prioriteiten, een gebrek aan visie – iets waar de premier zich op beroept – de oorzaak is. Een kabinet dat wel een visie zou hebben gehad, zou Sylvana Simons al aan het begin van de pandemie het gras voor de voeten hebben weggemaaid: ‘Wij gaan het zo aanpakken. Naar onze huidige kennis gaat die aanpak x doden veroorzaken, y faillissementen en z miljoen schade aan de economie, maar de alternatieven – nogmaals: met de kennis van nu – zal naar onze inschatting en modellen mx doden veroorzaken, ny faillissementen en pz miljoen schade, en daar zijn wij inderdaad verantwoordelijk voor.’

(waarbij x, y en z gehele positieve getallen zijn en m, n en p positieve getallen)

En een kabinet met visie zou ook een idee hebben over hoe je sterfgevallen, faillissementen en economisch verlies tegen elkaar moet afwegen en – net als Jacinda Ahern – ideeën voor het geval dat de gekozen aanpak niet blijkt te werken.

Zo, en nu over tot de orde van de dag…