RECENSIE - ‘s Ochtend ging ik in mijn auto kijken, op zoek naar een zak rozijntjes. Er lag een spijkerbroek op de bijrijdersstoel. Ik keek iets beter en zag dat de broek gevuld was met twee benen. Mijn allereerste gedachte was dat ze het onderste deel van een lijk in mijn auto hadden gedumpt. Maar toen zag ik dat een zwart vest de bovenhelft bedekte. Het zal wel een dakloze zijn. Of een verwarde man. Of een bootvluchteling. Ik wist niet zeker wat te doen. Mijn handen tintelden, mijn hart bonkte licht. Misschien was hij dood. Op dat moment deed mijn buurvrouw open. “Er zit een man in mijn auto”, zei ik tegen haar. “Echt?”, zei ze. En ik deed de deur open. Het duurde nog even voordat de man wakker werd. Hij begreep er weinig van. Zijn sleutels hingen rond zijn hals. Of hij even in de achterbak mocht kijken. Waar hij natuurlijk een koevoet had liggen om mij de hersens in te slaan. Ik deed mijn achterbak open. De man was zeer verbaasd dat zijn slaapzak er niet in lag
Volgens het Little Albert experiment, waarin een baby door middel van een harde metalen geluid wordt geconditioneerd om bang te worden voor harige wezens als ratten en konijnen, is angst aangeleerd. Maar ik heb het gevoel dat ik ermee geboren ben. Ik heb ook nooit, zoals Damiaan Denys en de dit weekend overleden Oliver Sacks in Zomergasten beweerden, het gevoel gehad onsterfelijk te zijn. Nooit in staat geweest om de dood uit te lachen, wat volgens Denys de mooiste manier van leven is. Aan de andere kant heeft dit gevoel voor sterfelijkheid mij ook nooit echt gedeprimeerd. Ik ben er behoorlijk vertrouwd mee. En wandel vrij blijmoedig door het leven.
Maar genoeg over mij, we moeten het over de laatste Zomergast van dit seizoen hebben: Damiaan Denys.
Als specialist in angst weet hij precies hoe een mens z’n vrezen onder controle kan krijgen. Door ze uit te dagen. En ze nog een keer uit te dagen. Door te oefenen dus. Zoals bergbeklimmer Alex Hannold jaar in jaar uit zijn angst overwon en zijn lichaam trainde en nu zonder zekering een 1000 meter hoge rots kan beklimmen.
Zonder angst kan je alles, volgens Denys. Daarom moet je ook zo nu en dan dingen doen waar je bang voor bent. En die net zo vaak herhalen totdat je er niet bang meer voor bent. Zo nu en dan moet je die cocon uit, je comfort zone verlaten. Alleen door angsten te overwinnen kun je echte vrijheid ervaren. En omgekeerd: zolang je geen angsten ervaart, ben je nooit in contact gekomen met wat je echt vrij maakt. Iemand die nooit bang is, kan dus ook niet echt vrij zijn.
Maar in vrijheid schuilt wel een gevaar, zo waarschuwde Denys. Want de ultieme vrijheid loopt vaak uit op de ultieme chaos. Dat illustreerde Denys met de slotscène van Apocalypse Now. Hij zag de zoektocht naar Colonel Kurz als metafoor voor het leven. De tocht over de rivier, is een tocht door de menselijke ziel. Hoe verder Martin Sheen de rivier afdaalde, hoe meer laagjes beschaving er verdwenen. En als je alle laagjes beschaving eraf hebt gepeld, ben je volledig vrij. De vraag is wat er dan overblijft. Bitterbitter weinig. De ultieme vrijheid is eigenlijk niet mogelijk zonder jezelf te ontmenselijken.
Zegt Damiaan Denys. Ik dacht aan het allereerste fragment dat hij had uitgekozen, uit Silence of the Lambs. Waarin Denys’ vakgenoot Hannibal Lecter in een paar vlijmscherpe zinnen Clarice Starling neerzet. Een psychiater is er volgens Denys om zijn patiënten gezond te maken. Niet om ze gelukkig te maken. Of om er een goed mens van te maken. Denys krijgt geesteszieken en daar moet hij gezonde mensen van maken. En dan is er het gevaar dat de genezing de mens tot een slecht mens maakt. Waarbij ik mij afvroeg: is Hannibal Lecter in de ogen van Denys een gezond mens? Helaas werd de vraag niet gesteld.
Hij had er een mooi verhaal van gemaakt. Een verhaal dat genoeg te raden overliet. Hij liet een fragment met Jacques Lacan zien, een Franse psychoanalyticus die in de jaren ’70 zijn grootste triomfen beleefde. Hier in Nederland vrij onbekend. En vooral ook onbemind. Dat kwam, volgens Denys, omdat Lacan er geen moeite mee had om niet begrepen te worden. Sterker nog, het ging hem om het onbegrijpelijke. Terwijl wij alles willen expliceren. Lacan vroeg respect voor het onbegrijpelijke. Omdat juist het onbegrijpelijke, het impliciete, zoveel van ons leven bepaalt. In het fragment sprak Lacan over de dood. Dat het een geloof is. Maar dat wij zonder dat geloof verlamd zouden raken. Hij had een sigaar in zijn mond die door een Cubaanse vrouw op de binnenkant van haar dijen was gerold. En hij sprak met tussenpozen van een kleine vijf seconden. Hoogst irritant, als u het mij vraagt. Maar het voorbeeld dat hij aanhaalde van een van zijn patiënten die droomde dat het leven eeuwig werd herhaald en bijna gek was geworden toen ze wakker werd, was mij uit het hart gegrepen. Als er iets is wat verlammend werkt in het leven, dan is het niet de dood zelf, maar die niet te bevatten oneindigheid die daar onlosmakelijk aan verbonden is.
En de enige manier om daar aan te kunnen ontsnappen, is om jezelf te verliezen zonder jezelf te verliezen, zoals Denys het noemde. Hij illustreerde dit aan de hand van een fragment waarin Sonny Boy Williamson mondharmonica speelde en Bye Bye Bird zong op de Vlaamse televisie (voor de vaste lezers van deze rubriek: ik heb het bijzonder sterke vermoeden dat dit het fragment was dat Zomergast Peter Buwalda had gebruikt voor zijn verhaal in de WAHWAH, u begrijpt dat ik licht euforisch werd toen ik dit constateerde). Sonny Boy Williamson verdween in zijn muziek en werd een met zijn mondharmonica. Het tegenovergestelde van de compulsieve stoornissen die de patiënten van Denys hadden. In hun drang alles te controleren verliezen ze de controle. Sonny Boy Williamson is niet bang de controle te verliezen en weet zo even aan het aardse bestaan te ontsnappen.
In een schitterende toespraak die Leonard Cohen hield toen hij een Spaanse onderscheiding kreeg, herkende Denys de dankbaarheid om te mogen leven. Om onderdeel te zijn van een groter geheel en de eer je handtekening te mogen zetten op iets wat al veel langer bestaat en nog heel lang bestaat. Denys hoopte dat de avond wat zou zeggen over dat wat je niet onder woorden kan brengen. Over de onvolkomenheden van de mens en waarom die gekoesterd moeten worden. De mens zal altijd gebukt blijven gaan onder zijn zucht naar erkenning, zijn wensen, ambities en daaruit voortkomende frustraties. Naar aanleiding van een fragment uit Turks Fruit, roemde Denis de vroegere vrijheidsdrang van de Nederlanders. Die inmiddels meer en meer door regeltjes wordt beteugeld. Wat hem destijds trof, was dat er geen hekjes voor de grachten stonden. In plaats daarvan leerden wij onze kinderen zwemmen. Zo zou je elke potentiële angst moeten aanpakken. Leer zwemmen.
Reacties (20)
Mijn vriendin zat zich groen en geel te ergeren zoals ze doet bij de meeste wetenschappers en filosofen. Verwaande dommeriken zijn het begrijp ik uit haar commentaar. Ik heb me wel vermaakt. Ik ben dan ook minder intelligent.
Quote;
‘Naar aanleiding van een fragment uit Turks Fruit, roemde Denis de vroegere vrijheidsdrang van de Nederlanders. Die inmiddels meer en meer door regeltjes wordt beteugeld. Wat hem destijds trof, was dat er geen hekjes voor de grachten stonden. In plaats daarvan leerden wij onze kinderen zwemmen. Zo zou je elke potentiële angst moeten aanpakken. Leer zwemmen.’
Helaas is die tijd idd geheel en al voorbij….regeltjes, voorschriften, geboden en vooral verboden zodat de moderne Nederlander steeds minder zelf tot nadenken komt en domweg volgt… Befehl ist Befehl we gaan slaapwandelend naar de kl*ten met z’n allen !
Linkje naar de toespraak van Cohen op de jijbuis. Hierbij vergeleken is Obama een hakkelaar.
Inspirerende man, op hem zou ik stemmen, als dat kon.
@3 Hij zingt ook als hij praat. Of andersom, dat kan ook.
Ik zag dat stukje over Lacan en het viel me op dat die man helemaal niets zei. Het was allemaal een manier van spreken en een manier van doen om veel indruk op mensen te maken, maar inhoudelijk zei hij eigenlijk niets, behalve een open deur. Hij deed me het meest aan een dominee denken.
En hoe zat het nou met die slaapzak?
Moet een boeiende uitzending zijn geweest.
Meer dan een van de andere…?
Ik zette ‘m aan bij een scene van een meisje dat d’r mobiel gebruikte om mensen op straat vast te leggen die ze bedreigend vond. Gevolgd door de jazzmuzikant en neurochirurgie en een gesprek over fobieën. Ik vond het best een boeiend gesprek, maar daarna kakte het helaas weer in.
@8 Van wat ik gezien heb een betere uitzending dan de overige. Ware het niet dat het hele seizoen wat saai is geweest.
Ik vond het een bijzondere avond. Aan de ene kant was dit de enige aflevering waarin ik de gekozen fragment echt heel interessant vond. Alleen de man zelf zou het nog moeten afleggen tegen mijn postzegelverzameling qua spanning. Of Denys wilde niets vertellen of hij had gewoon niets te vertellen. Het enige wat mij van de man echt is bijgebleven is het paradox tussen je angsten overwinnen en zijn interesse in het brein en de zgn geest maar bij je zelf niet de diepte van je geest en de invloed van perceptie op willen (durven?) zoeken met behulp van iets als lsd.
Denys kwam op mij niet bijster snugger of helder over. Zijn verhaal over marktwerking begreep ik maar half, ondanks dat ik het per saldo met hem eens ben en al veel argumenten tegen marktwerking gehoord en gelezen heb. Het negeren van de ironie in het reclamefilmpje vond ik daarbij ronduit ergerlijk. Hoe kun je een serieus betoog baseren op overduidelijke onzin, zonder daar een woord aan vuil te maken?
Het verhaal over sterfelijkheid vond ik lariekoek. Ik heb vanochtend een kleine enquete gehouden in mijn omgeving, maar de opvatting die Denys hierover verkondigde lijkt meer een persoonlijk mening dan een universele waarheid waarop je als psychiater je kijk op de mens kunt baseren.
Bij het ten tonele voeren van Lacan ben ik afgehaakt. Lacan ben ik eerder tegengekomen. Hij is een volgeling van Freud en is een volslagen idioot die zijn eigen bizarre opvattingen zonder bewijs en met onnavolgbare kletsverhalen als wetenschappelijk waarheid presenteert. Dat Lacan daarbij verkondigde dat ‘begrepen worden’ niet zo belangijk is, is een slim retorisch trucje, maar een wetenschapper onwaardig.
Lacan valt volgens mij ruimschoots in categorie 3 van Rutger Bregman: bullshit.
Dat iemand als Denys zijn vak mag uitoefen terwijl hij zich openlijk tot volgeling verklaart van een quasi-intellectuele versie van Jomanda, vind ik beschamend. Jammer dat zomergasten moest eindigen met zo’n minkukel.
@6 Haha, kijk, dat bewijst Denys’ stelling dat Lacan in Nederland slecht valt omdat wij Nederlanders zo’n “expliciete cultuur” hebben; terwijl het nu juist gaat om wat niet gezegd wordt.
Maar goed, Lacan wordt inderdaad door heel veel mensen als charlatan beschouwd, en dat is ook niet zo vreemd.
Lacan wilde Freudiaanse theorieën over de menselijke psyche verbinden aan de cultuur, en dat probeerde hij aannemelijk te maken via de taal.
Bekendste voorbeeld is dat Freud betekenis gaf aan versprekingen. Zo’n culturele verspreking zou dan volgens Lacan de klankovereenkomst zijn tussen “le nom du père”, “le ‘non’ du père”, en “les non-dupes errent”; tussen de naam van de vader, het verbod van de vader en dat degenen die zich buiten de symbolische orde stellen, zich vergissen.
Een kind fixeert zich aanvankelijk op de moeder als bron van zekerheid, daarna op de vader, en in een derde fase internaliseert het kind de vaderfiguur, waarbij de symbolische orde die de samenleving als geheel bijeenhoudt de rol van de vader overneemt.
Maar als we het hebben over universele psychologische verschijnselen, is het wel een beetje vreemd dat dit taalgrapje eigenlijk alleen werkt in het Frans. Dus wat toont het aan? Precies: helemaal niets.
Desalniettemin liepen toonaangevende Franse intellectuelen met hem weg. Hij gaf vanaf begin jaren vijftig wekelijks private seminars in het psychiatrisch ziekenhuis waar hij werkte, maar kreeg halverwege de jaren zestig een positie aan de École Pratique des Hautes Etudes dankzij Claude Lévi-Strauss en Louis Althusser.
Het fragment dat Denys laat zien maakt meteen duidelijk waarom hij mensen in zijn ban kreeg. Het is een goeroe, een performer: hij weet de illusie op te wekken dat hij iets heel diepzinnigs zegt, terwijl het eigenlijk open deuren zijn of obscurantistisch geneuzel. Het is esoterie onder de dekmantel van wat iets dat moet doorgaan voor filosofische psychologie.
Dat een Denys daar zes jaar op gestudeerd heeft, dan tot de conclusie komt dat hij totaal niet begrepen heeft wat die man nu eigenlijk beoogt te zeggen, of wat zijn redenering is, is wat dat aangaat veelbetekenend. Zelfs Lacans grootste fans kunnen blijkbaar geen kaas van hem maken.
Als geoefend psycholoog zou Denys vervolgens toch heen moeten kunnen prikken door zijn eigen rechtvaardiging van al die verspilde tijd: dat hij daar toch maar mooi van heeft opgestoken hoe belangrijk het impliciete is, dat wat niet gezegd wordt. Ha ja, dat is een uitgekookte manier om in het reine te komen met het feit dat je je jarenlang intensief hebt verdiept in iets dat letterlijk betekenisloos is geweest.
Dank je wel Max.
@12: Terechte constatering maar dat neemt niet weg dat hij er mee “in het reine” is gekomen.
In wezen zegt hij dat we hetgeen we niet begrijpen als een belangrijk onderdeel van het leven moeten zien.
Daar is niets mis mee, maar ja die conclusie had sneller getrokken kunnen worden, want deze goeroe is onnavolgbaar in zijn nietszeggendheid.
Hij ging wel goed om met die orderverstoorder trouwens.
Ik vond Lacans manier van oreren vooral hoogst irritant. Dat stemgeluid, die pauzes en die wolligheid. Die zogenaamde verwarde man die de happening kwam verstoren had gewoon gelijk. Hij had alleen wat moeite om zijn standpunt te verwoorden. Ik had ‘m ook niet als verwarde man herkend, het leek mij een gesjeesde student die een statement wilde maken. Dat gebeurde volgens mij aan de lopende band, die dagen. Aksie voeren, heette dat.
@15.
Ik dacht bij de beelden van Lacan aan een Oosteuropese communistische leider, ook de manier van spreken. Dat de zomergast door zo iemand heeft laten inspireren kan ik daarentegen wel begrijpen. Zelf laatst ook iets gelezen over melancholie, waarin Lacan zeker een goede bijdrage heeft.
@0: Hannibal Lecter = Ted Bundy. Seriemoordenaar, pathologische leugenaar en vooral een grote snob (met zijn dunne gelul over goede wijn en goedkope schoenen)
Geen gezond mens, dunkt me, laat staan een goede psycholoog.
De actie van de door hoogleraar Psychiatrie Denys(laatste gast in zomergasten) als verward bestempelde jongeman (in het fragment met toespraak Lacan) ,was een situationistische actie van destijds jonge auteur Jean-Louis Lippert( Anatole Atlas)Tegenwoordig is hij een van de grote franstalige Belgische schrijvers.
Situationisten (verwand met o.a. dadaisme) hielden politieke kunstzinnige acties op momenten als deze toespraak van Lacan.
De jonge schrijver was hooguit onbeholpen door weinig ervaring met spreken voor groot publiek, itt Lacan die decennialang zijn performance had geperfectioneerd, het manipuleren ,het(door beiden Denys en de Jong meesterlijk gevonden) gemaakte stiltes laten vallen,, de gevatte opmerkingen etc. Lacan, het grote voorbeeld van Hoogleraar Denys.
De jongeman was totaal niet verward en zei rake dingen die nu nog gelden.
Wilfred de Jong zei nog even dat de jongeman op hem helemaal niet zo verward overkwam en redelijke dingen zei.
Daarop zei Denys dat dat het verschil is tussen een gewone en professionele observatie, of iets dergelijks………
Dat een hoogleraar Psychiatrie,hoofd afdeling Psychiatrie AMC en ‘filosoof’ zo’n inschattingsfout kan maken is schokkend………
Denys zei nb. : “(Een psychiater is) Iemand die in messcherpe bewoordingen de essentie van een persoon beschrijft. Dat is wat psychiatrie moet zijn: zien, lezen, tot de essentie doordringen “……………….
Hij moet blijkbaar nog veel leren….
Hier een interview met de”verwarde jongen” jaren later……. https://www.youtube.com/watch?v=hmCKcxcECYQ
N.B.De toespraak van Cohen was een naargeestige manipulatieve performance net als de toespraken van Lacan…..