Recensie Zomergasten met Frans de Waal

RECENSIE - Wat zou het aardig zijn, dacht ik voorafgaand aan Zomergasten met Frans de Waal, als we geen enkele aap te zien krijgen vanavond. Dat hij ons fragmenten zou voorschotelen die hem ontroeren en doen huiveren, dat hij verhalen zou vertellen over verloren liefdes en vervlogen obsessies. Het mocht niet zo zijn: het stikte van de apen. Zo nu en dan onderbroken door een enkele olifant of papegaai. Frans de Waal is primatoloog en aan deze avond te oordelen, heeft hij weinig andere interesses dan zijn eigen vakgebied. 

De Waal is duidelijk ook niet iemand die veel televisie of films kijkt. Bijna alle fragmenten die hij liet zien, hadden iets met zijn werk te maken. Daar zaten soms best interessante fragmenten tussen (een hyperintelligente papegaai, een chirurg die ruziede met de anesthesist), maar meestal was het fragment een wat slap, vrijblijvend kapstokje voor een punt dat hij wilde maken. Vaak kende hij de dieren (inclusief de mensen) die we in de fragmenten zagen persoonlijk. Had hij ermee gewerkt. Ik kreeg eigenlijk nooit het gevoel dat hij een fragment had gekozen omdat het fragment zelf iets bij hem teweeg had gebracht. Het fragment uit een reportage over Nico Tinbergen (een van de grondleggers van de ethologie), was volgens mij door de redactie van Zomergasten aangedragen en pas kort daarvoor voor het eerst door Frans de Waal gezien. In het meest ontroerende fragment van de avond nam primatoloog Jan van Hooff afscheid van de 59-jaar oude chimpansee Mama.

Variaties op een thema
Janine Abbring leek ook een beetje moeite te hebben om interessante vragen te blijven bedenken. Het was drie uur lang variëren op een thema. Als ze zo nu en dan op iets origineels dacht te stuiten, moest De Waal het antwoord schuldig blijven. Of hij vond de vraag onzinnig. Zo vroeg Abbring zich in een frivole bui af of chimpansees terrorisme kennen. Frans de Waal meende van niet, omdat terrorisme een ideologische component heeft. En daarmee was de kous af. Terwijl je terrorisme ook zou kunnen definiëren als een poging om de maatschappij te ontwrichten door angst te zaaien. Wellicht gebeurt dat wel bij apen. En apen hebben misschien geen ideologische of religieuze meningsverschillen, maar ze hebben wel een zeker rechtvaardigheidsgevoel, zoals we later op de avond zouden leren. En wat doen apen als ze het niet eens zijn met het regime van het alfamannetje? Smeden ze complotten, zijn er volksopstanden, pesten ze wel eens iemand weg, zitten er ook psychopaten tussen? En zijn er ook chimpansees die geen zin hebben in machtsspelletjes, maar liever met een boekje in een hoekje zitten?

Wat ik trouwens niet wist maar wel beantwoord kreeg, was dat het alfamannetje bij chimpansees niet de sterkste hoeft te zijn. Het gaat erom dat je de juiste coalities weet te smeden. Is het je uiteindelijk gelukt om het alfamannetje te worden, dan wacht je de nodige verantwoordelijkheid en moet je ervoor zorgen dat iedereen tevreden is. Je moet niet alleen klappen kunnen uitdelen, maar ook voor verzoening en harmonie kunnen zorgen. Daarom is Donald Trump ook zo’n regelrechte ramp, om met De Waal te spreken. We kregen een debat met Clinton te zien waarin hij zich op intimiderende wijze groot maakte. Daarna zagen we een serie handdrukken met wereldleiders, waaruit bleek wat voor fysieke baviaan Trump is. Conclusie van Frans de Waal: de klim naar de top ging hem goed af, maar als leider schiet hij tekort. Leuk om van een primatoloog te horen, maar elk weldenkend mens wist dat natuurlijk al ver voordat Trump ook maar één dag president was.

Verzoening
Over de mens achter de primatoloog kwamen we weinig te weten. Nu hoeft dat natuurlijk ook niet, maar voor de afwisseling zou het wel aardig geweest zijn als Frans ons had verteld waar hij blij van wordt, wat hij doet om zich te ontspannen en hoe het is om Frans te heten en een Franse vrouw te hebben, ik noem maar iets. Het enige wat ik te weten ben gekomen van Frans de Waal zelf, is dat hij van komedies houdt, economisch gezien liberaal is, altijd een aquarium heeft gehad en van Ray Charles houdt.

En dat hij in Stone Mountain, Georgia woont, waar ze een aantal Zuidelijke generaals in een rots hebben gehouwen. Die generaals kun je niet verwijderen, daar is het beeldhouwwerk te groot voor, maar je zou er wel iemand naast kunnen zetten. Martin Luther King bijvoorbeeld. Deze oplossing leek me exemplarisch voor De Waal. Hij is van de verzoening. Toen Buikhuizen als fascist werd weggezet door Hugo Brandt Corstius wilde hij ook als verzoener optreden. Zelf vermoedde hij dat dit kwam doordat hij met vijf broers was opgegroeid. Toen hij chimpansees ging bestuderen, zag hij al snel dat ze na afloop van een ruzie verzoening zochten. Aanvankelijk leek hem dat een soort luxe, maar toen hij de moord op een chimpansee meemaakte, besefte hij pas wat voor belangrijke rol verzoening in het dagelijks leven had. En ging hij zich daarop concentreren.

Over verzoening gesproken: hij was het van harte eens met de beeldenstorm die momenteel woedt in het Zuiden van Amerika. ‘Die standbeelden zijn er neergezet door blanken, om iedereen nog eens goed in te peperen dat blanken de baas zijn´, aldus De Waal. Dat je de geschiedenis uitvlakt als je die beelden weghaalt, vond hij onzin. Mochten ze historische waarden hebben, dan kun je ze prima in een museum kwijt met een mooi bordje met uitleg erbij. Toch goed om eens te horen van iemand die er woont en die je verder toch echt niet van cultureel marxistische sympathieën hoeft te verdenken, om met professor dokter monseigneur Paul Cliteur te spreken.

Apathist
Het leek Janine Abbring aan het eind van de uitzending niet te lukken om de avond een positief klinkend bijvoeglijk naamwoord mee te geven. Ze wilde volgens mij ‘bedankt voor deze leuke avond’ zeggen, maar struikelde op de L van leuk. In plaats daarvan complimenteerde ze Frans de Waal met zijn poging drie uur lang stil te zitten, wat zichtbaar moeilijk was geweest. En wat voor wonder het was dat hij, met die ongeduldige aard, zoveel duizenden uren had besteed aan het bestuderen van apen. Dat was inderdaad het grote mysterie van zijn leven. Het kwartje viel nu wel: een avondje tv kijken zit er niet in voor Frans de Waal, daar is hij te rusteloos voor. Vandaar het gebrek aan verrassende fragmenten. Ik vermoed dat hij deze aflevering van Zomergasten zelf al na een klein kwartiertje had uitgezet.

Ik had nog wel een persoonlijk hoogtepuntje: eindelijk weet ik hoe ik mijn religieuze overtuiging moet noemen. Ik ben geen agnost, die niet weet of God bestaat. En geen atheïst, die weet dat God niet bestaat. Maar net als Frans de Waal ben ik een apathist: het is de moeite niet om je bezig te houden met de vraag of god wel of niet bestaat. Frans de Waal had het woord zelf verzonnen. Waarvoor dank.